Genetik testi nedir?

Günümüzde pek çok hastalığın genetik kökenli yani kalıtsal olduğu biliniyor. Genetik hastalıklar ve çeşitli rahatsızlıklara yatkınlığın belirlenmesinde de genetik testler önemli rol oynuyor. Bu testler ile nadir görülen hastalıkların teşhisinden anne karnındaki bebeğin olası rahatsızlıklarına kadar pek çok hastalık tespit edilebiliyor. Memorial Şişli Hastanesi Genetik Hastalıklar Değerlendirme Merkezi’nden Yrd. Doç. Dr. Yeşim Özdemir, genetik testler, genetik testlerin nasıl yapıldığı, genetik testlerin amaçları ve genetik testlerin hastalıkların önlenmesindeki yarımları hakkında bilgi verdi.

Genetik nedir?

Genetik DNA’yı ve DNA’nın ürünlerini inceleyen bilimdir. Bitkiler, hayvanlar ve insanlar hatta bakteriler, virüsler ve mantarlar o canlının bütün bilgilerini içeren DNA ya da RNA bulunduran hücrelerden oluşur. Yani DNA/RNA’yı inceleyen bilime genetik denilmektedir. Bu bilgiler anne babamızdan bize geçen saç rengi, göz rengi, boyumuz ya da fiziksel özelliklerimiz olabileceği gibi; hastalık yatkınlıklarımız, davranış modellerimiz ve organlarımızın nasıl çalışacağı ile ilgili bilgiler olabilir. Yani DNA’mız bizim bütün bilgilerimizi taşır ve bu bilgiler doğmuş ya da doğacak çocuklarımıza belli oranda aktarılır. Genetik kodlar anne ve babadan çocuklarına aktarılmaktadır. Kuşaktan kuşağa geçen genetik yapıları ise DNA zincirlerini oluşturur. DNA yapısında kişinin yaşamı sürdürme, gelişme, büyüme, sağlık ve hatta zeka, duygu, düşünce gibi tüm bilgiler doğduğu günden itibaren hazır olarak bulunmaktadır.

Kalıtsal hastalık nedir?  Kalıtsal hastalıklar nelerdir?

Anne ve babamızdan bize aktarılan mutasyonlu genler nedeniyle ortaya çıkan hastalıklara kalıtsal hastalık denir. Kalıtsal hastalıkların kuşaktan kuşağa geçişi farklı şeklilerde olabilir. Bazen bir hastalığın ortaya çıkması için anne ve/veya babanın hasta olması gerekirken, çekinik yani resesif hastalıklarda anne ve baba sağlıklı görünürken, DNA’sında gizlice bu hastalığın taşıyıcısı olabilir. Bu durum akraba evliliklerinde daha sık olabileceği için akraba evliliklerinde kalıtsal hastalıkların görülme riski artmaktadır. Çok yaygın bir kas hastalığı olan SMA, özellikle Akdeniz kuşağında daha sık görülen bir kan hastalığı olan Ailevi Akdeniz Anemisi, vücutta ilerleyici istemsiz ve dengesiz hareketlere neden olan Huntington hastalığı, ilerleyici zeka geriliği ve gelişim bozuklukları ile seyreden fenilketonüri ya da gece körlüğü gibi hastalıklar bunlara örnektir. Tek gen hastalıkları olabileceği gibi; kanserler, kalp hastalıkları, damar tıkanıklıkları, kolesterol yüksekliği, diyabet ve bunun gibi sık görülen birçok hastalıkta da yatkınlık artışı nedeniyle anne ve babadan çocuklarına miras kalabilir. Anne babasında herhangi bir genetik hastalık olmayan bebekler sağlıklı bir şekilde dünyaya gelerek hayatlarını sağlıklı bir şekilde sürdürebilmektedir. Anne ve/veya babalarının genlerinde ya da kromozomlarında herhangi bir bozukluk, hastalık ya da farklılık olan bebeklerin ise DNA yapılarında “mutasyon” denilen değişiklikler meydana gelir. DNA yapısındaki mutasyonlar ile dünyaya gelen bebekler, anne-babalarının kendilerine aktardığı genetik hastalıklarla yaşamını sürdürmeye çalışır. Genetik hastalıklar kimilerinde doğuştan itibaren kimilerinde ise hayatının başka bir evresinde ortaya çıkabilir. 2000’li yıllardan itibaren şifreleri çözülen DNA yapılarının bilinmesi kuşaktan kuşağa aktarılan hastalıklar hakkında detaylı bilgiler verebilmektedir. Genetik tarama testleri günümüzde giderek yayılmaktadır.

Genetik test nedir?

Genetik hastalıkları ya da çeşitli hastalıklara yatkınlıkları ortaya çıkarmak üzere yapılan testlere Genetik Testler denir. Bu testler kan, tükürük, kemik iliği, amniyon sıvısı, idrar ve benzeri vücut sıvılarından yapılabileceği gibi, kanserli dokulardan da yapılabilir. Alınan vücut örneğinden DNA’nız izole edilir ve o hastalığa yönelik olarak ilgili gen ya da genlerde bir mutasyon yani değişiklik olup olmadığı taranır.

Genetik testler nelerdir?

• Kromozom analizi,
• FISH (Floresan in Situ Hibridizasyon),
• Array CGH(Moleküler Karyotipleme),
• PCR (Polimeraz Zincir Reaksiyonu),
• DNA Dizi Analizi (Pyrosekans, Sanger Sekans, Yeni Jenerasyon Sekans, Ekzom Sekansı) gibi test yöntemleri genetik testlerde kullanılan yöntemlerdir.
• Araştırılan hastalığın çeşidine göre bu gen testi yöntemlerinden bir ya da birkaçı uygulanabilir. Özellikle tanısı konulamayan sendromik durumlarda bu genetik yöntemlerden birkaçı birden tanıyı kesinleştirmek için kullanılabilir.

Farmakogenetik analiz nedir?

Hepimizin bedeni ilaçlara farklı tepkiler verir. Çünkü metabolizma hızımız, ilaçları etkileyen ve vücutta işlevlerini sağlayan enzimlerin çalışma hızı birbirinden farklıdır. Örneğin;  kanı sıvılaştıran bir ilacı 10 mg kullanan iki kişiden birisinde, bu doz yeterince etkili olmayıp damar tıkanıklığına neden olurken diğer kişide kanamaya neden olabilir. İşte ilaçlara karşı hassas ya da dirençli olduğumuzu ve nasıl bir yanıt vereceğimizi genetik olarak değerlendiren bu testlere Farmakogenetik testler denir. Bu testlerin sonucunda kişinin hangi ilacı kullanıp kullanmayacağı ya da hangi dozda kullanması gerektiği önceden belirlenmiş olur. Bu durum özellikle psikiyatrik hastalıklar, kanserler ve kalp hastalıkları için kullanılan ilaçlarda önemlidir.

Genetik testler nasıl yapılır?

Gen testinin yapılacağı doku örneğinden (kan, kemik iliği, tükürük, amniyon sıvısı, tümör dokusu vs) çeşitli solüsyonlar kullanılarak DNA izolasyonu yapılır. Elde edilen bu DNA’da istediğiniz bütün genetik testleri yapabilirsiniz. Babalık testi, kanser ya da hastalık yatkınlık testleri bunlara örnektir.

Genetik testler kimler için gereklidir?

• Zeka geriliği, gelişme geriliği, yüzünde ya da bedeninde anormallikler olan sendromik çocuklar
• Tekrarlayan gebelik kaybı, ölü ya da anomalili bebek öyküsü olan çiftler
• İnfertilite durumunda bebek sahibi olamayan çiftler
• Ailesinden 2 ve daha fazla kişide kanser hikayesi olan kadın ya da erkekler
• Ailesinde “Kalıtsal kanser hastalığı” ve gen mutasyonu tespit edilmiş bireyler
• Epilepsi, otizm, kas hastalıkları, nörolojik hastalıklar taşıyan kişiler
• ALS (Amiyotrfik lateral Skleroz), MS (Multiple skleroz), erken yaşta başlayan (65 yaş öncesi) Alzheimer, Huntington hastalığı gibi nörolojik hastalıklar
• Evlenme öncesi genetik geçişli hastalıkların taramasını yaptırmak isteyenler
• Konvasiyonel yani rutin tedavi yöntemleri ve kemoterapi ilaçları ile yeterince iyi sonuç alınamayan tedavi edilemeyen kanser hastaları,
• Çeşitli kanserlerde, kanser dokusuna spesifik ilaçların belirlenmesi, kanserin prognozunu ve kullanılacak uygun ilaçların belirlenmesi için
• 35 yaşından sonra gebe kalan kadınların ve 65 yaş sonrasında eşi gebe kalan erkeklerin anne karnındaki bebeklerine amniyosentez uygulaması için gerekli testler yapılmaktadır.

Bütün bunlar dışında son yıllarda bireysel genetik check-up ve tarama testleri ile kişilere beslenme ve egzersiz genetiği, gluten, kafein ve laktoz intoleransı, mikrobiyata analizleri yapılarak kişilerin yaşam standartlarını düzeltici öneriler verebilecek genetik testler de yapılmaktadır.

Genetik testler kaç günde sonuçlanır?

Yapılan genetik test ve çalışılacak genlerin özelliğine ve gen testi yapan laboratuvara göre genetik testlerin sonuçlanma süresi değişmektedir. Kanser hastaları için acil sonuç gerektiren tedaviyi yönlendirecek dokudan çalışılacak bir genetik test 4-5 günde çıkarılabilir. Ya da amniyosentez yapılan bir bebekte Hızlı Anöploidi(kromozom anomalisi) taraması 1-2 günde sonuçlandırılabilir. Ancak 20bin genin tarandığı, hastalık yapıcı tüm genlerin analiz edildiği Tüm Ekzom Sekansı için 4-6 hafta gibi bir süre gerekebilir.

Genetik danışma kimlere gereklidir?

• Zeka geriliği, gelişme geriliği ya da yüzünde ya da bedeninde anormallikler olan sendromik çocuklar
• Kromozomal değişiklik(translokasyon, ivversiyon yada delesyon gibi) taşıyan bireyler ve onların 1. derece yakınları
• Akraba evliliği yapan ve soy ağacında genetik bir rahatsızlığa sahip olan eşler
• Tekrarlayan Gebelik kaybı, ölü ya da anomalili bebek öyküsü olan çiftler
• Gebelikte yapılan tarama testlerinde yüksek risk sahibi olanlar
• İnfertilite durumunda bebek sahibi olamayan çiftler
• Ailesinden 2 ve daha fazla kişide kanser hikayesi olan kadın ya da erkekler
• Ailesinde “Kalıtsal kanser hastalığı” ve gen mutasyonu tespit edilmiş bireyler
• Epilepsi, otizm, kas hastalıkları, nörolojik hastalıklar taşıyan bireylerde
• ALS (Amiyotrfik lateral Skleroz), MS(Multiple skleroz), erken yaşta başlayan(65 yaş öncesi) Alzheimer, Huntington Hastalığı gibi nörolojik hastalıklara sahip kişiler ve yakınları
• Evlenme öncesi genetik geçişli hastalıklar taraması için,
• Konvasiyonel yani rutin tedavi yöntemleri ve kemoterapi ilaçları ile yeterince iyi sonuç alınamayan tedavi edilemeyen kanser hastaları,
• 35 yaş üzeri kadın ve 65 yaş üzeri erkek ve çocuk sahibi olmak isteyen bireyler genetik danışma almalıdır.

Alerjik hastalıklar genetik midir?

Alerjik hastalıkların görülme sıklığı anne ve/veya babasında alerji hikayesi olan bireylerde normalden daha fazladır. Bu da alerjik hastalıkların genetik geçişli olabileceğini düşündürmektedir. Alerji riskini artıran immün sistem yetmezliklerine neden olarak bağışıklık sistemini bozan pek çok genetik sendrom bulunmaktadır. Bunları araştırmak için genetik testler yapılabilir. Gluten, laktoz ve kafein gibi bazı maddeler hassasiyet taşıdığınızı araştıran genetik testler de bulunmaktadır.

Genetik testler insanları sahip olacağı hastalıklardan korumak için ne gibi avantajlar sağlar?

Eğer SMA (Spinal Müsküler Atrofi) gibi kaslarda erimeye neden olarak sonuçta ölümle sonuçlanabilen bir hastalığın taşıyıcısıysanız, bunu önceden bilerek eşinize ya da eşiniz olacak kişiyle birlikte taşıyıcılık testini yaptırmanız gerekir. İkiniz de taşıyıcıysanız çocuklarınızın %25 olasılıkla bu hastalıkla doğma riski vardır. SMA taşıyıcısı olduğunu önceden bilen çiftlerde tüp bebek tedavisi ile çocuk sahibi olmaları ve embriyolarda bu hastalığın taranması çok önemlidir. Sağlıklı embriyo seçilerek anne karnına tranfer edilir ve hasta bir çocuğunuz olma riskini ortadan kaldırmış olursunuz. Aynı durum genetik kanser hastalığı, başka nörolojik hastalıklar, ya da ülkemizde sık görülen Talasemi, Ailevi Akdeniz Ateşi, Kistik Fibrozis ve başka genetik hastalıklar içinde aynıdır.

Meme kanseri açısından riski olduğunu bilen bir kadın bu riski daha da artıracak faktörlerden kendisini korumalıdır. (Obezite, östrojen içeren ilaçlar, sigara gibi) 18 yaşında kendi kendine muayeneye başlar, mamografi ve MR kontrolleri erken yaşlara alınır. Bütün bunlara rağmen meme kanserine yakalandıysa da bir daha meme kanserine yakalanmasını önleyecek tedavi seçenekleri( cerrahi ya da hedefe yönelik ilaçlar) hastaya sunulmuş olur.

Genetik testlerin doğruluk oranı nedir?

Bu oran yapılan teste, test yöntemine göre değişmektedir. Oran genellikle %98 ile 99.9 olarak bildirilmektedir.  

Gen taraması ile genetik test anı şey midir?

Evet. Genlerde bir değişim olduğunu tespit için yapılan bütün testler genetik testtir. Genetik tarama, bir hastalık ya da hastalık grubu için yapılabileceği gibi bilinen bütün hastalık yapıcı genlerin incelenmesi(21bin gen) şeklinde olabilir. Bu Tüm Ekzom Sekansı(WES) ya da Tüm Genom Sekansı (WGS) şeklinde olabilir. Burada adı geçen bütün tarama ve tanı koyma testlerini, sağlıklı embriyo seçimi testleri Memorial Genetik Hastalıklar Değerlendirme Merkezi’nde yapılabilmektedir.