Kolesterol Nedir? Kolesterol Belirtileri Nelerdir?

Kolesterol, karaciğer tarafından üretilen, vücudun hücre oluşturmak, vitamin ve diğer hormonları üretmek için kullandığı mumsu, yağ benzeri bir maddedir. Vücudun hormonları, D vitaminini ve yiyecekleri sindirmesine yardımcı olan maddeleri üretmek kolesterole ihtiyacı vardır. Vücut ihtiyaç duyulan bu  kolesterolü üretir. Ancak vücut kolesterole ihtiyaç duysa da kanda çok fazla yer alması kalp hastalıkları riskinin artmasına neden olabilir. Bu nedenle kolesterol dengesinin sağlanması sağlık açısından önemlidir.

Kolesterol Nedir?

Kolesterol, hücreler tarafından üretilen ve kanda bulunan, hormon üretimi, sindirim ve hücre zarı oluşumundan sorumlu lipid yağ türüdür. Mumsu yağ benzeri bir yapısı bulunan kolesterolün D vitaminin oluşturulmasına da yardımcı olur.

İnsan vücudu, günde yaklaşık 1 gram civarında olan kolesterol ihtiyacının dörtte üçünü kendi üretir. Vücutta kolesterol üretiminin ana merkezi karaciğer organıdır. Zira günlük kolesterol üretiminin yaklaşık %70’ini karaciğer sağlar. Vücutta üretilen kolesterolün kalan kısmı da böbreküstü bezlerinde, ince bağırsakta ve üreme organlarında yapılır. Kolesterolün dörtte birlik kısmı ise yumurta sarısı, peynir, et gibi hayvansal gıdalardan elde edilir.

Hücre dayanıklılığından sorumlu olan kolesterol yalnızca sağlık için değil, hayat için elzem olan bir maddedir. Zira üreyip çoğalmak dahi kolesterol vasıtasıyla gerçekleşir. Testosteron ve östrojen kolesterol olmadan üretilemez.

Kolesterol Belirtileri Nelerdir?

Kandaki kolesterol seviyesinin yükselmesi bir takım belirtilere neden olur. Bunlar arasında sayılabilecek olan yüksek kolesterolün belirtileri, göğüs ağrısı, bacaklarda ağrı ve karıncalanma, göz çevresinde yağ birikimine bağlı sarı bezeler, mide bulantısı, yorgunluk, yaraların geç iyileşmesi, baş dönmesi, nefes darlığı ve cilt solgunluğudur. Kolesterol aşırı yüksekse, hipertansiyon ve felç de kolesterolün bir sonucu olarak ortaya çıkabilir.

Kolesterol düzeyinin yüksek olduğunu gösteren belirtiler şunlardır:

• Göz kapakları ve çevresinde sarı yağ birikimi
• Göğüs ağrısı (anjina)
• Konuşma bozukluğu
• Bacaklarda karıncalanma ve ağrı
• Yüksek tansiyon
• Yaraların normalden geç iyileşimesi
• Baş dönmesi
• Mide bulantısı
• Yorgunluk ve halsizlik
• Nefes darlığı
• Ciltte solgunluk

Kolesterol Çeşitleri Nelerdir?

Hücre zarlarının inşası ve bakımı için gerekli olan kolesterol esas olarak  iyi ve kötü huylu olmak üzere ikiye ayrılır. Kolesterol, yağımsı bir madde olduğundan normal koşullarda suda çözünmez. Bu nedenle kanda çözünmesi ve taşınması için karaciğerde bir protein ile birleştirilir (paket edilir). Bu kolesterol ile protein birleşimine lipoprotein adı verilir. Bunlardan; LDL-kolestrol (düşük yoğunluklu lipoprotein): kötü huylu kolesteroldür. HDL-kolesterol ise (yüksek yoğunluklu lipoprotein) iyi huylu kolesteroldür.

HDL Kolesterol

İyi kolesterol yani HDL kolesterol, dokulardaki kolesterolü toplayıp dışarı atılmasını sağlar. Kolesterol türlerinden HDL, kardiyovasküler sisteminizin sağlıklı kalmasına yardımcı olur. Aslında LDL'nin arterlerden çıkarılmasına yardımcı olur. Nitekim HDL kötü kolesterolü karaciğere geri taşıyarak burada parçalanır.

Yüksek HDL kolesterolü seviyeleri kalp krizine ve inmeye karşı koruyucudur, HDL kolesterol testi düşük olması ise bu riskleri artırır.

LDL Kolesterol

Kolesterol türlerinden olan LDL “kötü” kolesterol olarak bilinir, çünkü LDL değerlerinin yükselmesi atardamarların sertleşmesine yol açar. İlk olarak, vücuttaki oksijen açısından zengin kan akışını zorlayarak kan damarlarını daraltabilir. İkincisi, kan pıhtılarına yol açabilir, kan akışını engelleyerek kalp krizi veya felce neden olabilir.

Kötü kolesterol yani LDL kolesterolü dokulara taşıyıp arterlerin duvarlarında birikime neden olur. Kötü kolesterolü normalleştirmek yeterli değildir. İyi kolesterolün artırılması gerekmektedir.

Yalnızca kötü kolesterolün değil, iyi kolesterolün de düzeyinin bilinmesi gerekmektedir. Kanda bakılan diğer bir yağ da trigliseridtir. Trigliserid de kolesterol gibi kanda çözünen bir yağdır. Kan trigliserid düzeyi ile aterokleroz  arasındaki ilişki kolesterol kadar belirgin değildir.

Kolesterol Ne İşe Yarar? Görevleri Nelerdir?

Kolesterolün görevleri arasında vücudu derinin altındaki mikroplara karşı korumak, alyuvarları ve sinir dokularını güçlendirmek, vücuttaki su dengesini ayarlamak vardır. Sağlıklı bir yaşam için kolesterol düzeyinin, olması gereken seviyede tutulması çok önemlidir. Kolesterolün vücuttaki işlevleri şu şekilde sıralanabilir;

• Hücre duvarlarının yapısına katkıda bulunur
• Bağırsakta sindirim safra asitleri oluşturur
• Vücudun D vitamini üretmesine izin verir
• Vücutta belirli hormonların (üreme-kortizol) üretilmesini sağlar

Kolesterol Değerleri Neden Yükselir?

Kolesterol, karaciğerde üretilse de hayvansal gıdalar aracılığıyla vücuda alınır. Bu gıdaların aşırı tüketimi, trans yağ içeren besinlerle beslenmek yüksek kolesterolün oluşmasına neden olur. Aşırı kilolu olmak ve hareketsiz yaşam biçimi de yüksek kolesterole neden olur.  Fazla kilolu kişiler çoğunlukla yüksek bir trigliserit seviyesine sahiptir. Kolesterol değerinin yükselme nedenleri şöyle sıralanabilir:

• Egzersiz yapmamak
• Hareketsiz yaşam tarzı
• Şişmanlık
• Ailenin tıbbi geçmişi de kolesterolu yükseltebilir.

Bazı hastalıklar da kolesterolün artmasına sebep olabilir. Bunlar tiroid bezinin yetersiz çalışması, karaciğer hastalıkları, böbreğin mikrobik olmayan iltihabi hastalıkları, şeker hastalığı, şişmanlık ve bazı ilaçlardır.

Kanda kolesterol ve LDL-kolesterolün yüksek olması hasta için risktir ve kolesterol yüksekliği bir kalp-damar risk faktörüdür. HDL-kolesterolün (iyi kolesterol) düşük olması da bir risktir. Zira bu riske sahip hastalarda kalp krizi, felç, damar tıkanması  gibi hastalıkların ortaya çıkma olasılığı daha fazladır.

Kolesterol Değerleri Kaç Olmalı?

Kandaki toplam kolesterol düzeyinin 200 mg/dL'nin altında olması ideal olarak kabul edilir. 200-239 mg/dL arası kolesterol sınırında, 240 mg/dL'nin üstü ise kolesterol yüksekliği olarak kabul edilir. Kan LDL kolesterol düzeyi 130 mg/dL'nin altında ise normal,130-159 mg/dL arası sınırda yüksek olarak değerlendirilir. Kan HDL kolesterol düzeyi için ise 35 mg/dL'nin altı ise düşük olarak kabul edilir.

Özetle: Kanda toplam kolesterol 200 mg/dL altında, veya LDL kolesterol 130 mg/dL'nin altında veya HDL kolesterol düzeyinin 35 mg/dL'nin üstünde olması beklenir.

LDL-K (kötü kolesterol) değerlerindeki her 10 mg/dl’lik artış, kalp krizi riskini yaklaşık %20 oranında artırmaktadır. Buna karşılık HDL-K (iyi kolesterol) değerlerindeki yükseklikle birlikte kalp krizi riskinde azalma olmaktadır. HDL-K her 1 mg/dl’lik artış kalp damar hastalığı gelişme riskini %2 oranında azaltmaktadır.

Uzmanlar, 20 yaşı ve sonrasında her beş yılda bir kolesterol testi yaptırmanızı önerir. Kalp hastalığı için yüksek risk faktörleri olanlar içinse, doktor yıllık kolesterol kontrolü önerebilir.

“Lipit profili” adı verilen test 9 ila 12 saat aç kaldıktan sonra yapılır. Test sonuçlarında; toplam kolesterol, LDL (kötü) kolesterol, HDL (iyi) kolesterol ve trigliseritlerin (kanınızdaki bir yağ türü) anlık görüntüsü sağlanır.

Kolesterol Nasıl Düşürülür?

Kolesterol seviyesini dengede tutmak için beslenmeye önem gösterilmeli, doymuş yağları içeren hayvansal gıdalar, kırmızı et, tereyağı ve şarküteri ürünlerini tüketirken dikkatli olunmalı yağ kullanımında; zeytinyağı, fındık yağı, ayçiçek ve soya yağı tercih edilmesi gerekir. Kolesterolun düşürülmesi için en önemli 3 öge; egzersiz, diyet ve kilo kaybıdır.

Egzersiz yapmak

Haftanın her günü olmasa da fırsat buldukça çoğu günde 30 dakikalık fiziksel aktivite hedeflenmelidir. Düzenli egzersiz yapmak HDL kolesterolü (iyi kolesterol) yükseltir, LDL kolesterolü (kötü kolesterol) düşürür. Egzersiz yapmak, büyük bir bel ölçülü ve aşırı kilolu (erkekler için bel ölçüsü 102 cm’den yüksek ve kadınlar için 88 cm’den yüksek) yüksek trigliseritler ve / veya düşük HDL seviyeleri olan kişiler için bilhassa çok önemlidir.

Diyet

Kolesterol diyetinde, yağlı yiyecekler ve doymuş yağlardan uzak durulması gerekmektedir. Diyet esnasında tereyağı, margarinden ziyade zeytinyağı tercih edilmelidir. Hazır ve dondurulmuş gıdalardan kaçınılmalıdır.

Kilo vermek

Fazla kilolardan kurtulmak LDL'yi (kötü kolesterol) düşürmeye yardımcı olabilir ve özellikle yüksek trigliseritler ve /veya düşük HDL seviyeleri içeren ve aşırı kilolu olanlar için bir dizi risk faktörü olan kişiler için önemlidir.

Yaşam tarzı değişikliği sonucu kolesterolda beklenen düşüş sağlanmadıysa doktor ilaç tedavisine başlanmasını önerebilir. Bu aşamada da birçok hastalık riskini azaltmak için yaşam tarzı değişikliğinin sürekliliği elzemdir. Kolesterol yüksekliği tedavisi mutlaka yaşam şartlarındaki değişiklikle birlikte olmalıdır. Bu olmadan uygulanacak ilaç tedavisi iyi bir çözüm değildir.

Kolesterol hakkında sık sorulan sorular 

Kolesterol neye sebep olur?

Kolesterolün yükselmesi mide bulantısı, konuşma bozukluğu, aşırı yorgunluk, göğüs ağrısı, nefes darlığı, uzuvlarda uyuşma veya ciltte solgunluk oluşması gibi belirtilere neden olabilir.

Kolesterol diyeti örneği var mı?

TLC (Therapeutic Lifestyle Changes Diet ) de yaygın kolesterol diyetlerinden biridir. Söz konusu diyet  ABD’de Ulusal Kolesterol Eğitim Programı kapsamında yüksek kolesterol hastaları için geliştirilmiştir. Diyet, kolesterol düşürücü ilaçları kullanmadan, lifli gıdaları arttırıp, yağ içeren gıdaları şiddetli şekilde baskılayıp kolesterolü düşürmeye yardımcı olur.  Bu, doymuş yağdan alınan kalorilerin yüzde 7'sinden azını ve günde 200 mg'dan az diyet kolesterolünü gerektiren düşük doymuş yağ, düşük kolesterol yeme planıdır. TLC diyeti, istenen bir kiloyu korumak ve kilo alımını önlemek için sadece yeterli kalori önerir

Sabah:

* 30 gram yarım yağlı beyaz peynir

* 2 dilim esmer ekmek

* Domates, salatalık

* Çay (şekersiz)

* 2 adet ceviz veya 6-8 adet fındık                     

Ara:

* 2 -3 adet kepekli grisini

* Şekersiz çay ya da bitki çayı

* 1 porsiyon meyve

Öğle:    

* 150 gram beyaz et (Tavuk, balık, hindi)

Haşlama, ızgara ya da fırında pişirilmiş olacak.   

* 1 kase çorba

* 2 ince dilim esmer ekmek

* Bol salata (yağsız olacak)

Ara:

Probiyotik yoğurt                          

Akşam:

* 1 porsiyon sebze yemeği (etsiz, az yağlı)

* 1 kase light yoğurt

* 2 ince dilim esmer ekmek

* Dilerseniz salata/söğüş çiğ sebze (yağsız)

Ara:

* 1 bardak light süt

* 1 porsiyon meyve            

Not: Haftada 1-2 kez 1 dilim beyaz peynir yerine 1 adet haşlanmış yumurta yenebilir.

Şekerli gıdalardan uzak durun.

Haftada en az 2 kez kurubaklagil tüketin.             

Trigliserid nedir? Normal değerler kaç olmalıdır?

Kanda bakılan diğer bir yağda trigliseriddir. Trigliserid de kolesterol gibi kanda çözünen bir yağdır. Trigliserid hem vücut tarafından üretilir hem de besinler aracılığıyla alınabilir.

Araştırmalarda trigliserid düzeyi yüksek olan kişilerde de kalp hastalığının çok fazla görüldüğüne rastlanmıştır. Normal bir trigliserid değeri 150 mg/dl'den düşük olmalıdır. 150 ile 199 mg/dl değerler sınırda bulunmaktadır. Eğer trigliserid değeriniz 200-499 mg/dl arasındaysa yüksektir, 500 mg/dl üzerinde bir değeriniz varsa bu çok yüksek bir trigliserid değeridir.

Çocuklarda kolesterol değerleri kaç olmalı?

Her ne kadar çocuklarda kolesterol değerleri çok fazla önemsenmese de kolesterol yüksekliği son yıllarda çocuklarda da en sık görülen sağlık problemleri arasında yer alır. Yüksek kolesterol değerlerinin neden olabileceği sorunlar uzun bir süreç içinde meydana geldiği için kolesterol yüksekliği çocukluk çağında göze çarpan bir belirtiye neden olmaz.

Anne ve babada yüksek kolesterol sorunu olduğu takdirde çocuklarında da yüksek kolesterol sorunu olma ihtimali yükselir. Zira yüksek kolesterolde ailesel yatkınlık da etkilidir. 2-19 yaş aralığındaki kişiler için de belirli kolesterol sınırları mevcuttur. Çocuklar için 170 mg-dl normal değer olarak kabul edilirken 170-199 sınır değer olarak belirtilmektedir. 200 üzerindeki değerler ise yüksek olarak kabul edilmektedir. Yüksek kolesterolün çocukluk döneminde kontrol altına alınması elzemdir. Zira yüksek kolesterol kalp damar hastalıklarını tetikleyen bir faktördür. Nitekim yüksel kolesterolün kontrol altına alınması gelecekte meydana gelebilecek kalp damar hastalıklarının da önüne geçilmesini sağlayabilir.

Her ne kadar çocuklarda kolesterol değeri önemsenmese de 2-19 yaş aralığındaki kişilerde belirli sınırlar mevcuttur. Çocuklar için kabul edilen total kolesterol ölçüm değerleridir.  170 mg-dl normal değer olarak kabul edilirken 170-199 sınır değer olarak kabul edilmektedir 200 üzerindeki değerler ise yüksek olarak kabul edilmektedir.

Kolesterol zararlı mıdır?

Kanda aşırı miktarda bulunan kolesterol yavaş yavaş (yıllar içinde) damar duvarında birikir. Bu birikim sonucu o damarda daralma, tıkanma ortaya çıkar. Kolesterol hangi damarda birikmişse o damarla ilişkili sorunlar ve hastalıklar ortaya çıkar. Kolesterol yüksekliğinde belirti ve bulgular çoğu zaman ani kolesterol yükselmesine bağlı değildir, uzun süreli kolesterol yüksekliğinin damar duvarında kolesterol birikmesine yol açmasının sonucudur.

Kalbi besleyen damarlarda (koroner arterler) kolesterol birikimi bu damarlarda tıkanma ve daralmanın sonucu göğüs ağrısı, kalp krizi ve kalp yetmezliği gibi sorunlara neden olur. Bunların sonucu hasta koroner by pass ameliyatı (cerrahi olarak darlığın ortadan kaldırılması) veya anjiyoplasti (balonla daralmış koroner arterin genişletilmesi) işlemine ihtiyaç duyabilir. Beyini besleyen boyun damarlarında kolesterol birikimi olması felçlere, konuşma bozukluklarına, dengesiz yürümeye, bilinç kaybına yol açar.

Böbrek damarlarında kolesterol birikimi yüksek tansiyon ve böbrek yetmezliğine yol açabilir. Ana atardamarda (aort) kolesterol birikimi de tehlikelidir. Buradan kopan kolesterol birikintileri daha küçük damarları tıkayarak çok değişik sorunlara yol açabilirler. Bağırsağı besleyen damarları tıkayarak bağırsak ölümüne, göz damarlarını tıkayarak körlüğe, bacak damarlarını tıkayarak kangrene vs. yol açabilirler. Kolesterol yüksekliğine bağlı sorunlar ortaya çıktığı zaman hasta geç kalmış olabilir; bu nedenle kolesterol yüksekliğini önlemek, yükselmişse düşürmek çok önemlidir.

Kolesterolü düşüren ve yükselten besinler nelerdir?

Kolesterol düzeyini düşürmek için kolesterol açısından zengin yiyeceklerden kaçınmak gerekir. Yumurtanın sarısı, hayvansal yağlar, sakatatlar, işlenmiş şarküteri ürünleri, margarin, trans yağlı yiyecekler, mayonez, kırmızı et gibi gıdalar kolesterolü yükselten besinler arasındadır.

Kolesterolün düşürülmesi ve kalori miktarının azaltılması açısından kepekli ekmek tüketilmesi beslenme önerisi olarak tavsiye edilir. Fındık ve ceviz gibi gıdaların çok fazla tüketilmesi kolesterolü düşürmek için yardımcı olmaz. Yine de fındık, ceviz gibi kuruyemişlerin belirli ölçülerde tüketilmesi tavsiye edilir. Özellikle günde 2-3 adet ceviz yemenin kolesterol üzerine olumlu etkileri olduğu söylenebilir. 

Meyve ve sebzeleri ise mutlaka yeterli miktarlarda tüketmek gerekir. Normal beslenme düzeninde de meyve ve sebzelerin rolü büyüktür. Beyaz et, balık, hindi eti tüketmek kolesterolü dengede tutmak için tüketilebilir. Tuz kolesterolü yükseltmez. Direkt bir bağlantısı yoktur ama çok fazla tuz tüketen kişilerin tansiyonlarında bir yükselme görülebilir. Tansiyonu yüksek olan kişilerde bir de kolesterol yüksek olursa kalp ve damar hastalıkları için risk faktörleri artış gösterir.

Harvard Health'in bir raporunda yer alan kolesterol seviyelerini etkin olarak azaltan 11 kolesterol düşürücü gıda şöyle;

• Yulaf
• Arpa ve kepekli tahıllar
• Fasulyeler
• Patlıcan ve bamya
• Fındık
• Bitkisel yağlar
• Meyveler (Özellikle narenciye, çilek, elma, üzüm)
• Soya ve soya bazlı gıdalar
• Yağlı balıklar (Somon, ton balığı, sardalya vb.)
• Lif bakımından zengin gıdalar

Yüksek oranda kötü kolesterol (LDL) içeren gıdalar ise aynı raporda şöyle sıralandı:

• Kırmızı et
• Tam yağlı süt
• Margarin
• Hidrojenik yağlar
• Pişmiş ürünler

Yüksek kolesterol nelere yol açar?

Yüksek kolesterol, arterlerinizin duvarlarında (ateroskleroz) tehlikeli bir kolesterol ve diğer birikintilere neden olabilir. Bu birikintiler (plaklar) atardamarlarınızdaki kan akışını azaltabilir, bu da aşağıdaki gibi komplikasyonlara neden olabilir:

• Göğüs ağrısı
• Kalp krizi
• İnme

Yüksek kolesterol seviyeleri kalp hastalığı, inme ve periferik arter hastalığı için risk faktörlerinden biridir. Bu 3 hastalıkta da mekanizma aynıdır. Zira arterlerde plak birikimi, bu kan damarlarının sağladığı hücrelerin ve organların işlevini etkileyen kan akışını azaltır.

Aterosklerotik kalp hastalığı veya kalpteki daralmış koroner arterler, kalp kasına çalışmak için yeterli oksijen sağlanmadığında anjin semptomlarına neden olabilir.

Kolesterol ilaçlarının yan etkisi var mı?

Etkili olan her ilacın da aynı değerlerde istenmeyen etkileri olabilir.  Kolesterol ilaçlarının da seyrek olan bazı yan etkileri bilinmektedir. Ancak ilaçların kesilmesi ile bu sorunlar hemen her zaman ortadan kalkar ve kalıcı hasara neden olmaz.

Kolesterol ilaçlarının karaciğere fonksiyonlarına olumsuz etkileri, karaciğer fonksiyon testleri dört misline yükselene kadar ilacı kesmek gerekmez. Kolesterol ilacı kullananlarda adale ağrıları ve yorgunluk da nadir olarak görülebilir. Çok nadiren görülen adale erimesinin işareti olan Creatin kinaz (CK) değeri 10 misli yükselse bile ilaç kesilince düzelir. Bunlar dışında görülen yan etkiler hepsi tolere edilen basit sorunlardır.

Stres kolesterolü yükseltir mi?

Stresle kolesterol arasında bağlantı vardır. Zira stres esnasında adrenalin ve noradrenalin gibi stres hormonlarında artış görülür. Bu maddelerin kanda yükselmesi kolesterolün yükselmesine neden olduğu gibi, obez veya diyabet hastalığı olan kişilerde kan şekerinin artmasına sebep olmaktadır.

Sigara içmek kolesterolü yükseltir mi?

Sigara içen kişilerde özellikle iyi kolesterol düşer, kötü kolesterol da yükselmeye başlayabilir; ancak sigara ile kolesterol arasında doğrudan bir bağlantı söz konusu değildir. Sigara kendi başına damar hastalıkları için bir risk faktörüdür. Kolesterolün de damar sertliği için risk faktörü olduğunu düşünülürse, iki risk faktörü bir araya geldiğinde risk çok daha fazla olur.

Yumurta kolesterol yapar mı?

Yumurta en faydalı en besleyici gıdalardandır. Öyle ki bütün bir yumurta tek bir hücreyi bir tavuğa dönüştürmek için gerekli olan tüm besinleri içerir.

Bununla birlikte yumurta sarısı yüksek kolesterol içerdiği için yumurtalar kötü bir üne kavuşmuştur. Günde birkaç yumurta yemek kolesterol seviyelerinde ciddi bir artışa yol açmaz. Yapılan araştırmalarda günde 3 yumurtaya kadar tüketmenin sağlıklı insanlar için tamamen güvenli olduğu belirtilmektedir.

Yumurtanın vücut sağlığına birçok faydası vardır. Yumurtanın etkileyici faydaları aşağıdaki gibi sıralanabilir;

• Yumurta lutein ve zeaksantin bakımından yüksektir. Bu değerlerin yüksek olması yumurtanın makula dejerasyonu ve katarakt gibi göz hastalıkları riskini azaltan antioksidanların bulunduğu anlamına gelir.
• Yumurtalar kolin maddesi bakımında da zengindir. Kolin tüm hücrelerde önemli bir rol oynar.
• Yumurta tüketmek kemik ve kas sağlığı açısından da önemlidir. Zira yumurtada kaliteli hayvan proteinleri yüksek miktarda bulunmaktadır.
• Yapılan araştırmalar yumurtanın doygunluk hislerini de artırdığını ortaya çıkarmıştır.

Memorial Tıbbi Yayın Kurulu tarafından hazırlanmıştır.