Ergenlik Dönemi ve Özellikleri

Ergenlik belirtileri nelerdir?

Ergenlik belirtileri kız ve erkek çocuklarda farklı zaman ve farklı bulgular ile başlar.  

Kız çocuklarında ergenlik belirtileri;

• Meme tomurcuklanması
• Genital bölge ve koltuk altı tüylenmesi
• Adet kanamasının görülmesi olarak sıralanabilir. Kız çocuklarında adet kanamasının görülmesi genellikle ergenliğin başlangıcı değil son dönem belirtisidir.

Erkek çocuklarında ergenlik belirtileri;

• Yumurtalık hacminde artış
• Genital bölge ve koltuk altında tüylenme, genital bölgede renk koyulaşması, penis boyunda büyüme ve sabah ejakülasyonu olarak devam eder.
• Ses kalınlaşması sıklıkla 13-14 yaş civarında başlamaktadır.

Ergenliğin evreleri nelerdir?

Ergenlik fizyolojik olarak 5 evreye ayrılmaktadır.

• Evre 1; ergenlik öncesi dönemdir. Bebeklikten itibaren çocukların ergenlik belirtileri olan meme tomurcuklanması, tüylenme veya yumurtalık hacminin artışına kadar olan dönemdir.
• Evre 2; kızlarda meme tomurcuklanması erkeklerde yumurtalık hacminin artmaya başladığı dönemdir.
• Evre 3 – Evre 4; Meme gelişiminin devam ettiği, kız çocukları için hızlı boy uzamasının olduğu ve iç organların adet olmaya hazırlandığı dönemdir. Kız çocukları ergenliğin başlaması ile beraber hızlı boy atma dönemine girerken erkek çocukları ergenliğin orta-son dönemlerinde hızlı boy atma ve ses kalınlaşması gibi bulgular yaşamaktadır.
• Evre 5; ergenliğin tamamlandığı, final boya ulaşıldığı dönemdir. Kızlarda adet, erkeklerde sperm üretimi başlar

Ergenlik ne zaman başlayıp ne zaman biter?

Ergenliğin başlaması değişik ırklarda farklılıklar göstermekle beraber çocuğun takvim yaşından çok kemik yaşı ile ilişkilidir. Kızlarda kemik yaşı 10 yaş, erkeklerde kemik yaşı 11 yaşa ulaştığında ergenlik belirtileri oluşmaya başlar. Son yıllarda çocukların ergenliğe erken girdiğiyle ilgili tartışmalar bulunmaktadır. Tüm dünyada özellikle Avrupa ve Amerika’ da düzelen sosyoekonomik koşullar ile ergenlik başlangıç yaşının özellikle kızlarda erkene kaydığı gözlenmekle beraber bunun adet yaşına yansımadığı şeklindedir. Tüm dünyada artan obezite, ailelerdeki bilgi ve kaygı düzeyinin de artmasının böyle bir algının oluşmasında şüphesiz etkisi vardır. Türk toplumu ele alındığında ortalama olarak ergenlik kız çocukları için 10-11 yaşlarında başlamaktadır. Erkek çocuklarında ise kız çocuklardan 1-2 yıl daha geç ergenlik belirtileri ortaya çıkmaktadır.

Ortalama olarak kız çocukları 12,5-13 yaşlarında adet olarak ergenliklerini tamamlarken, erkek çocukları 14-15 yaşlarında ergenliklerini tamamlamaktadır.

İlk meme gelişiminden adet dönemine kadar geçen süre ortalama 2-4 yıl gibi bir süre almaktadır. Bu evreler arasındaki geçiş en az 6 ay olmalıdır. Bazı durumlarda ergenlik normal döneminde başlayıp hızlı ilerleyebilmektedir. Ergenliğin erken başlaması kadar temposu da önemlidir. Ergenlik dönemindeki çocukların izlenmesinin önemi de bu geçiş dönemlerinin normal sürelerde olup olmadığını tespitinin yapılabilmesi içindir.

Ergenliğin başlaması ve bitmesi;

• Cinsiyet
• Irk
• Anne babanın ergenlik seyri
• Doğum ağırlığı
• Beslenme
• Spor
• Kilo
• Sosyal ve psikolojik durumuna göre değişebilmektedir.

Ergenlikte boy ve kilo nasıl olmalıdır?

• Her çocuğun boy ve kilosu; cinsiyet, yaş, doğum boyu, doğum kilosu, çocuğun sağlık durumu, anne-babanın boyu, beslenme ve spor alışkanlığına göre farklılık gösterebilmektedir. Ergenliğin başlama yaşı özellikle kız çocuklarında vücut yağ oranlarıyla alakalı olabilmektedir. Obez olan çocuklar yaşıtlarına oranlar biraz daha erken ergenliğe girebilmektedir.
• Bunun tam tersi olarak da; profesyonel spor yapan sık egzersiz yapan, vücut kitle indeksi ve vücut yağ oranları düşük olan çocuklarda ergenlik gecikmesi görülebilmektedir. Ergenliğe girmenin vücut yağ oranıyla bağlantısı olsa da bu durum her çocuk için farklılık göstermektedir.
• Kız çocukları erkek çocuklarına göre daha erken ergenliğe girip tamamlamaktadır. Ortaokulda kızların lise de ise erkeklerin daha gelişmiş gözükmelerinin nedeni ergenliğe girme ve tamamlama yaşlarıyla ilgilidir.
• Çocuğun boyunun veya kilosunun fazla olmasının tek nedeni ergenlik hormonları değildir. Her çocuk bütünsel olarak ele alınmalıdır. Ancak yaşıtlarından daha hızlı büyüyen, daha hızlı kilo alan ve daha hızlı boy atan çocuklar yaşlarına göre erken ergenlik şüphesiyle doktor tarafından değerlendirilmelidir.

Erken ergenlik nedir?

Kız çocuklarında meme tomurcuklanması, tüylenme, erkek çocuklarda ise yumurtalık hacminde artış gibi cinsiyete özgü bulguların kız çocuklarında 8, erkek çocuklarında ise 9 yaşından önce başlamasına erken ergenlik denir.

Erken ergenlik nedenleri nelerdir?

Erken ergenlik kız çocuklarında daha fazla karşımıza çıkmaktadır. Kız çocuklarında erken ergenlikle karşılaşıldığında genellikle idiyopatik veya gerçek erken ergenlik denilen altında her hangi bir hastalığın yatmadığı ergenlik görülmektedir. Erkek çocuklarda erken ergenlik daha az rastlanmakla birlikte beyin tümörü, hipofiz kistleri gibi altta yatan daha tehlikeli hastalıkların habercisi olabilmektedir. Erkenliği başlatan uyarı tam olarak bilinmemekle birlikte;

• Genetik ve hormonal faktörler
• Kilo fazlalığı
• Endokrin bozucular
• Elektromanyetik alan
• Evlat edinilme ve anne-baba ayrılığı gibi faktörler de ergenliği tetikleyebilir.

Sonuç olarak her iki cinsiyette de erken ergenlik idiyopatik yani sebebi belli olmayan nedenlere bağlı gelişebileceği gibi beyin tümörleri ve kistleri, hidrosefali, menejit ve ensefalit sekelleri, yumurtalık tümörleri, böbrek üstü bezi hormon eksiklikleri ya da tümörleri gibi hastalıklardan da kaynaklanabilir.

Gerçek erken ergenlik nedir?

Normal ergenlik yollarını takip ederek, fizyolojik olarak normal ancak kronolojik olarak erken gelişen ergenlik santral veya gerçek erken ergenlik olarak tarif edilmektedir. Kız çocuklarında bu durum sıklıkla idiyopatik dediğimiz nedeni tam olarak bilinmeyen bir şekilde ortaya çıkabileceği gibi her iki cinsiyette de beyin tümörleri, hipofiz kitleleri, hidrosefali, kistler, geçirilmiş ensefalit veya menenjit ve bazı metabolik hastalıklar de santral ya da gerçek erken ergenliğe neden olabilirler.

Yalancı erken ergenlik veya periferik erken ergenlik nedir?

Erken ergenliğin organik bir rahatsızlığa bağlı olarak beyinden gelen uyarıcı hormonların etkisi olmadan ortaya çıkması; yalancı veya periferik erken ergenlik olarak tarif edilmektedir.

• Hormon salgılayan böbrek üstü tümörleri
• Kalıtsal hastalıklar (Kongenital Adrenal hiperpalzi, McCune Albright Sendromu .)
• Over kistleri, over ve testis tümörleri gibi rahatsızlıklar periferik ya da yalancı erken ergenliğe yol açabilmektedir.

Erken ergenlikte hangi bölüme ve hangi doktora gidilmelidir?

• Erken ergenlik tedavisini çocuk endokrinoloji doktorları yönetmektedir.
• Çocuk endokrinoloji doktorları; çocuklardaki hormonal hastalıklar, tip 1 diyabet, boy kısalığı, büyüme hormonu eksikliği, erken ve gecikmiş ergenlik, adet düzensizliği, tüylenme fazlalığı, obezite gibi birçok hastalık grubu ile ilgilenmektedir.
• Aileler ergenlikle ilgili olarak öncelikle çocuk endokrinoloji doktoruna gitmelidir ancak çocuk endokrinoloji doktoruna gidemeyen veya ulaşamayan ailelerin çocuk doktoruna gitmeleri de yanlış değildir. Takipli olduğu çocuk doktorunun bu konudaki deneyimi ve bakış açısı önemlidir.

Erken ergenlik nasıl teşhis edilir?

Erken ergenliğin teşhisinde en önemli nokta fizik muayenedir. Bulguların başlama yaşı ve ilerleme hızı hakkında aileden bilgi alınmalıdır.

• Fizik İnceleme

Çocuğun doktora getirilmesinin en önemli nedeni ergenlik belirtileri olan tüylenme, memenin tomurcuklanması gibi belirtilerdir. Aynı zamanda çocuğun gelişimi de fizik inceleme esnasında değerlendirilir. Çocuğun boyu değerlendirilirken anne ve babanın boyu da dikkate alınmalıdır. Ayrıca; eğer erken ergenliğe neden olan başka organik bir hastalık var ise bunlara bağlı fizik inceleme bulguları da muayene esnasında tespit edilebilir.  Bu belirtiler kontrol edildikten sonra bir takım hormonal testler ve radyolojik görüntülemelerle tanı kesinleştirilmelidir.

• Kan Testleri (Hormonal Testler)

Hipofiz bezinden salgılanan kızlarda yumurtalık, erkek çocuklarda da testisleri uyaran hormonlar ve bunların uyarılmasıyla oluşan östrojen ve testosteron ölçümleri yapılmaktadır. Bu ölçümler ile ergenliğin başlayıp başlamadığı doğrulanabilir. Ayrıca bunların düzeyleri gerçek ya da yalancı (periferik) erken ergenliğin ayırımını yapmakta yol göstericidir

• Kemik ölçümü ve Radyolojik Değerlendirme

Halk arasında kemik ölçümü olarak adlandırılan tetkik aslında sol el ve bileğinin röntgen ile değerlendirilmesidir. Bu çocuğun kemik yaşını hesaplamakta kullanılan bir yöntemdir. Çocuğun takvim yaşı ile kemik yaşının aynı olup olmadığının belirlenmesini sağlar. Çocukların takvim yaşlarıyla kemik yaşlarının aynı ya da birbirine yakın olması arzulanır. Ortalama yüzde 10 gibi bir sapma normal olarak kabul edilebilir. Kemik yaşı aynı zamanda çocuğun ön görülebilir son boyunu hesaplamak için de kullanılabilir. Ancak bunlarda hata payının yüksek olduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. Erken ergenlikte kemik yaşı takvim yaşına göre ileri bulunur.

Özellikle kız çocuklarında yapılan pelvik ultrasanografik inceleme ile rahim ve yumurtalık boyutlarının ergenlik dönemi ile uyumlu olup olmadığı da tespit edilebilir.

Erken ergenliğin tedavisi nedir?

Erken ergenliğe organik bir rahatsızlık neden oluyorsa bu hastalığa yönelik tedavi uygulanmalıdır. Erken ergenlik gerçek erken ergenliğe bağlı olarak ortaya çıkmış ise ergenlik iğnesi ya da aşı tedavisi olarak bilinen uzun etkili ilaçlar ile hipofiz bezinin ergenlik hormonlarını salınmasını engellemeye yönelik bir tedavi uygulanmaktadır. Aşıların 28 günlük ve 3 aylık kullanılın formları bulunmaktadır. Aşı gibi kalçadan veya bacaktan yapılmaktadır. Cilt altı veya kas içine uygulanabilmektedir.

Tedaviye başlanmasına karar verilen çocukta öncelikle bir tedavi protokolü çıkartılır. 3-4 ayda bir tedaviyi yürüten doktorun büyüme hızı ve ergenlik bulgularını kontrol etmesi gerekir. Ayrıca ilacın dozunda nadiren değişiklik gerekebilir.

Tedavi genelde kız çocuklarında takvim yaşı11 erkek çocuklarında 12 olana kadar devam etmektedir.  

Gerçek erken ergenlikte aşı tedavisi ile genellikle çok iyi sonuçlar alınmaktadır. Kullanılan ilaçlar sadece hipofiz bezinin ergenlik hormonu salgılamasını engellemeye yöneliktir ve vücuttaki başka hormonları etkilememektedir.

Erken ergenlik yaşayan çocuk kendi yaşıtlarıyla aynı seviyeye gelene kadar ergenlik hormonlarına bir set çekilmektedir.

Erken ergenlik tedavisi alan çocuğun boyu yaşıtları gibi olur mu?

Erken ergenlik tedavisinin iki asıl amacı vardır. İlk neden, yaşıtlarından önce ergenlik bulguları ve adet ile karşılaşmış ya da karşılaşma riski olan çocuğun psikososyal etkilenmesini önlemektir. Bir diğer amaç ise kemik yaşı ilerleyip büyümesini erken tamamlayacak olan çocuğun, erişkin boyunun hedef boyunun altında kalma riskidir. Tedaviyle bu kayıp önlenebilir. Ancak bu kaybın önüne geçmek için tedaviye başlanan yaş çok önemlidir. Bunun için ergenlik belirtileri çok ilerlemeden ve kemik yaşı 12 olmadan önce tedaviye başlanmalıdır. Zamanında başlanmayan tedavilerde ergenlik durdurulabilir ancak geç kalınan tedavilerde çocuğun final boyuna yani erişkin boyuna tedavinin bir etkisi olmayabilir. Ergenlik dönemi aynı zamanda çocukların boy sıçraması yapacakları dönemdir. Gereksiz yere tedavi edilen çocuklarda boy sıçramasına da engel olunabilir.

Tedavinin boya olan etkisi sıklıkla yanlış yorumlanmaktadır. Sanki ergenliği durdurulan her çocuk uzun boylu olacakmış gibi bir yorum doğru değildir. Tedavinin gerçek anlamda boya etkisinin olması için kız çocuklarında 8 yaşından, erkek çocuklarında ise 9 yaşından önce bulguların başlamış olması gerekir.

Erken boy atan her çocuk tedavi edilmeli midir?

Tedavi edilecek çocuğun doğru seçilmesi çok önemlidir. Yaşıtlarından daha gürbüz daha uzun boylu olan çocuklar için erken ergenlik konusunda dikkatli olmak gerekir. Ancak yaşıtlarından daha çabuk büyüyen her çocuğun erken ergenlik tedavisi alması gerekmemektedir.

Çocuklar değerlendirilirken, çocuğun boyu, genetiği, anne baba boyuyla uyumu gibi unsurlar göz önünde bulundurulmalıdır. Her çocuğu bireysel kendi özelinde değerlendirmek gerekmektedir.

Gereksiz tedaviden uzak durulmalıdır.

Erken ergenlik tedavisi alınmazsa ne olur?

Erken ergenlik yapan durum örneğin kist, kitle, tümör veya adreal hiperplazi gibi bir neden ise bunların tedavisi mutlaktır ve altta yatan nedene göre değişkenlik gösterir. Altta yatan başka bir rahatsızlığa bağlı olmayan idiyopatik erken ergenlikte tedavi çocuğun boyu, takvim yaşı, kemik yaşı ve psikososyal durumuna bağlı olarak değişkenlik gösterir. Bu süreci bilmeyen çocuk korku ve kısıtlamalar yaşayarak ergenlik dönemini kontrol edemeyebilir. Bunun yanında erken ergenliğin fiziksel zararı boy kısalığıdır. Çocukta tedavi edilmeyen erken ergenlik erişkinlikte yaşıtlarına göre kısa kalmasına yol açabilmektedir. Ancak bir önceki madde de değerlendirdiğimiz gibi bu tedavi edilen ya da ergenliği durdurulan her çocuğun boyunun daha uzun olacağı anlamına gelmez.

Erken ergenlik için nasıl beslenmek gerekir?

Ergenlik tedavisi alsın ya da almasın tüm çocuklar için sağlıklı beslenme önemlidir.

• Çocuğun yeterli kalsiyum ve D vitamini aldığından emin olunmalıdır.
• Mümkün olduğunca doğal gıdalar tercih edilmelidir. Mevsiminde olmayan gıdalar tüketilmemelidir.
• Ambalajlı, içinde koruyucu madde bulunan gıdalardan uzak durulmalıdır.
• İçinde ne olduğu bilinmeyen bitkisel veya doğal diye satılan ürünler kullanılmamalıdır.
• Özellikle kemik kütlesinin gelişeceği, boy atacağı ergenlik döneminde çocukların spor yapmaları önemlidir.

Katkı maddeleri ve hormonlu gıdalar erken ergenliğe neden olur mu?

Yapılan araştırmalar sonucunda yaklaşık olarak 800 kadar endokrin bozucu madde belirlenmiştir. Bu endokrin bozucu maddelerin bazıları erken ergenliğe yol açabilmektedir. Erken ergenliğe yol açmasının yanında; gecikmiş ergenlik,  erkek bebeklerde inmemiş yumurtalık, sünnetli doğum gibi doğumsal anomalilere de neden olabilmektedir. Endokrin bozucu maddeler sadece çocuklarda değil yetişkinlerde de kısırlık yani infertiliteye neden olabilmektedir. Hormonlu olduğu düşünülen gıdalardan hem çocukların hem yetişkinlerin uzak durması gerekmektedir. Tamamen organik beslenmek veya hangi gıdanın organik olduğunu tam olarak belirlemek mümkün olmayabildiği için sebze ve meyveler mevsiminde tüketilmelidir. Paketli ürünlerden uzak durmak tercih edilmelidir.

Organik veya bitkisel ürünler ergen ergenliğe neden olabilir mi?

Bitkisel ürünler derken dalından kopartılan meyve veya sebzeler değil piyasada organik veya bitkisel adı altında satılan ürünleri değerlendirmek gerekir. Endokrin bozucuların içinde kimyasal maddeler olduğu gibi piyasada satılan organik veya bitkisel ürünlerde de endokrin bozucular bulunmaktadır. Bu ürünlerin içinde ne olduğunu veya hangi oranlarda olduğunu bilmek mümkün değildir. Aynı şekilde bağışıklık sistemini güçlendirmek amacıyla satılan bitkisel veya organik ürünler de aynı etkileri yapabilmektedir. Özellikle küçük yaşta çocuklar ve hamilelerin piyasada bitkisel veya organik adı altında satılan besin takviyelerinden uzak durması ve kullanmak için doktor tavsiyesine uyması gerekmektedir.

Erken ergenlik zararları nelerdir?

Erken ergenliğin zararlarını ele alırken ilk önce erken ergenliğe neden olan altta yatan beyin rahatsızlığın varlığı değerlendirilmelidir. Bunların tedavisi mutlaktır.

Erken ergenlik; santral yani altta yatan organik bir hastalığa bağlı olmadan gelişen gerçek erken ergenlikse;

• Psikososyal zararlar: Adetin ne olduğunu bilmeyen çocuk kanama ile karşılaştığında sosyal anlamda hayatı etkilenmektedir. Korku, kısıtlanma gibi nedenlerle bu durumu yönetemeyerek psikososyal anlamda sorunlar yaşayabilmektedir.
• Boy kısalığı: Erken ergenliğe giren çocuklar yaşıtlarından daha hızlı büyüyen daha uzun ve daha hızlı boy atan çocuklardır. Ancak maruz kaldıkları hormonlar kemik yaşlarını ilerletirken büyüme çizgilerini kapanmaktadır. Büyüme çizgilerinin erken kapanması bu çocukların uzamasının da erken durmasına yol açmaktadır. Çocukken yaşıtlarına göre daha uzun ve iri olan bu çocuklar ergenliğin tamalanması ile kısa boylu kalmaktadır. Adet dönemine kadar hızla boyu uzayan kız çocuklarının adet döneminden sonra boy uzamaları hemen durmamaktadır. Ancak yapılan çalışmalar adet döneminde sonra kız çocuklarının ortalama 6-7 cm. uzayarak final boylarına ulaştığını göstermektedir.

Ergenlik döneminde aileler nelere dikkat etmelidir?

Anne babalar çocuklardaki fiziki değişimi yakından takip etmelidir.

Her çocuk yılda en az bir kez çocuk doktoru tarafından izlenmeli ve anormal olabilecek durumlar tespit edilmeye çalışılmalıdır.

Hızlı büyüyen yaşıtlarıyla arasındaki farkın çok olduğu çocuklarda erken ergenlik olabileceği göz önünde bulundurulmalıdır.

Gecikmiş ergenlik nedir?

Kız çocuklarının, 13 yaşına geldiğinde meme tomurcuklanması olmaması veya meme tomurcuklanması ve tüylenme olmasına rağmen 16 yaşına kadar adet yaşamaması gecikmiş ergenlik olarak tarif edilir. Kız çocuklarında gecikmiş ergenliğe; kromozom bozukluğu, doğuştan rahim veya yumurtalık olmaması, yumurtalık fonksiyonlarının kaybı veya hipofiz hormon eksiklikleri gibi farklı rahatsızlıklar neden olabilmektedir.

Erkek çocuklarının ise 14 yaşına gelmesine rağmen yumurtalık hacminde artışın başlamaması gecikmiş ergenlik belirtisidir. Erkek çocuklarda gecikmiş ergenlikte ailesel gecikme gibi patolojik olmayan durumlarda görülebilirken, bazı sendromlar, yumurtalık fonksiyon bozuklukları ve hipofiz hormon eksikliği de gecikmiş ergenliğe neden olabilir

Memorial Tıbbi Yayın Kurulu tarafından hazırlanmıştır.