Çölyak Hastalığı Nedir? Çölyak Belirtileri, Nedenleri ve Tedavisi

Çölyak, glütende bulunan iki ana protein olan glütenin ve gliadinin sindirilememesi sonucu, gliadinin bağırsak mukozasına zarar veren bir bağışıklık tepkisine neden olduğu kronik, kalıtsal bağırsak hastalığıdır. Arpa, çavdar, buğday ve irmik gibi tahıllar çölyak hastalığını tetikleyen ana besinlerdir.

Çölyak Hastalığı Nedir?

Çölyak hastalığı buğday, arpa, çavdar gibi tahıllarda bulunan gluten adlı proteine karşı vücudun verdiği alerjik tepki ile ince bağırsak başlangıç bölgesinin anatomik yapısının değişmesine neden olan emilim bozukluğudur. Çölyak aynı zamanda bir ince bağırsak hastalığıdır.

Çölyak Hastalığı Belirtileri Nelerdir?

Çölyak hastaları gluten içerikli besinler tükettiğinde, kronik ishal veya kabızlık, kilo kaybı, midede şişkinlik ve gaz, karın ağrısı, kansızlık ve buna bağlı yorguluk yanı sıra göz kuruluğu gibi belirtiler yaşarlar.

Yetişkin hastaların ortalama üçte biri ishal sorunu yaşamaktadır ve belirtiler şu şekilde sıralanabilir:

• Kilo kaybı
• Karında şişkinlik
• Kronik ishal
• Bulantı, kusma
• Yorgunluk ve halsizlik
• Büyüme geriliği ve boy kısalığı
• Kemik veya eklem ağrısı
• Kabızlık
• Açıklanamayan demir eksikliği anemisi
• Artrit
• Osteoporoz veya osteopeni (kemik kaybı)
• Karaciğer ve safra yolları hastalıkları
• Depresyon veya anksiyete
• Periferik nöropati (ellerde ve ayaklarda karıncalanma, uyuşma veya ağrı) veya migren
• Kadınlarda adet düzensizliği, kısırlık veya tekrarlayan düşük
• Ağız içinde yaralar
• Ciltte kaşıntılı deri döküntüsü
• Miktar olarak fazla, sık ve kötü kokan dışkı (gaita)

Çölyak Hastalığı Neden Olur?

Çölyak hastalığı gluten içeren gıdaların tüketilmesinin ince bağırsağa zarar vermesiyle ortaya çıkan kronik bir sindirim ve bağışıklık bozukluğudur. Buğday, arpa ve çavdarda doğal olarak bulunan bir protein olan gluten, ekmek ve makarna gibi sık tüketilen gıdalarda da bulunur.

Çölyak genetik bir hastalıktır. Çölyak hastalığı bulunan kişilerin 1. derece yakınlarının çölyak hastalığına yakalanma olasılığı %10 civarındadır. Tanı ve tedavi geciktikçe yetersiz beslenme ve diğer komplikasyonların gelişme riski de artacaktır. Bazen bir ameliyat, hamilelik, doğum, viral enfeksiyon, şiddetli duygusal stres gibi nedenlerle de çölyak hastalığı ortaya çıkabilir ya da tetiklenebilir.

Çölyak Hastalığının Türleri Nelerdir?

Çölyak hastalığı, farklı belirtilerle ve çeşitleriyle ortaya çıkabiliyor. Bazı kişilerde belirtiler daha net olurken bazılarında ise hafif bir şekilde seyrediyor. Bu sebeple çölyak hastalığı, tipik (klasik), potansiyel ve sessiz olarak çeşitleniyor.

Tipik (klasik) çölyak

Klasik olarak da adlandırılan tipik çölyak hastalığı, gluten tüketimi sonrasında ortaya çıkan ve en sık görülen çeşidi olarak bilinir. Kusma, ishal, iştahsızlık, halsizlik, eklem ağrıları ve kaşıntı gibi belirtileri bulunan klasik çölyak hastalığı, 6-24 aylık bebeklerde görülmektedir.

Potansiyel çölyak hastalığı

Belirtilerini taşımasa bile testler sonucunda çölyak hastası çıkan ve ailesinde çölyak hastası bulunan kişiler, potansiyel çölyak hastasıdır. Bu çölyak çeşidine sahip kişilerin belli aralıklarla uzman doktora görünerek takibini yapması gerekir.

Non-çölyak gluten hassasiyeti

Çölyak hastalığına benzer belirtiler gösterse bile kanında çölyak hastalığına ilişkin antikor bulunmayan kişilerde non-çölyak gluten hassasiyeti görüşebilir. Bu kişilerin çölyak hastalığında olduğu gibi glutensiz beslenmesi gerekmektedir.

Çölyak Hastalığı Tanısı Nasıl Konulur?

Hastaların öncelikle gastroenteroloji veya endokrinoloji bölümlerine başvurmaları gerekir. Çölyak hastalığı teşhisini koymak için hekim tarafından kanda glutene karşı antikor seviyesini ölçen testler (antigliadin antikorları, endomisyum antikorları transglutaminaz antikorları) istenmektedir. Eğer bu antikorlardan en az birisi pozitif olursa ince bağırsaktan biyopsi alınması gerekebilir.

Çölyak Hastalığı Nasıl Tedavi Edilir?

Çölyak hastalığının tedavisi, kişinin hayatı boyunca buğday, arpa, çavdar yulaf gibi gluten içeren gıdalardan uzak bir beslenme alışkanlığı elde etmesidir. Az miktarda glutenin bile zarar verebileceğini göz önünde bulundurmak çok önemlidir. Çeşitli ürünler içerisinde glutene rastlamak mümkün olduğu için marketteki gıdaların içeriklerine dikkatlice bakılmalıdır. Tek etkin tedavi yöntemi olduğundan glutensiz diyet yaşam boyu sürdürülmelidir.

Diyete başlanılmasıyla birlikte 24 saat içerisinde klinik bulgular düzelir, iştah açılır, birkaç ayda kilo alımı sağlanır, 3-14 gün içinde bağırsak mukozasındaki hasarın ilerlemesi önlenir ve çocuklarda 3-6 ay, yetişkinlerde 1-2 yıl sürede tamamen iyileşmesi ve besinlerin emiliminin başlaması gerçekleşir. Ayrıca enerjiyi artırmak için bebeklerde mamalara, çocuk ve yetişkinlerde yemeklere orta zincirli yağ asitleri eklenebilir.

Gluten içeren besinler nelerdir?

• Hamur ürünlerinde; ekmek, simit, lavaş ve pide gibi,
• Kek ve pasta ürünlerinde,
• Malt içeren yiyecek ve içeceklerde,
• İşlenmiş et, cips ve patates kızartmasında,
• Kuruyemişlerde,
• Bulgur, kuskus ve makarnalarda,
• Salata soslarında gluten bulunur.

Gluten içermeyen besinler nelerdir?

• Tüm sebzeler,
• Tüm meyveler,
• Tüm bakliyatlar,
• Tüm katkısız katı ve sıvı yağlar,
• Yumurta,
• Bal, reçel,
• Zeytin, et, balık, tavuk, (bu ürünler katkılı olmadıkları gibi daha önce unla kızartılmış bir yağda kızartılıp işleme tabi tutulmamalıdır)
• Una batırılmamış konserve çeşitleri,
• Mısır, pirinç, patates gibi besinler ile birlikte unları,
• Kestane unu, nohut unu, soya unu, üzüm çekirdeği unu,
• Evde çekilmiş güvenli baharatlar. 

Çölyak hastalarının tüketmemesi gereken besinler nelerdir?

• Buğday, arpa, çavdar ve yulaf gibi hububat ve işlenmiş bazı ürünler,
• Galeta unu ile kızartılmış tavuk, balık gibi et ürünleri, 
• Malt kullanılan içecekler,
• Gluten içeren hazır çorbalar, köfte, pane harçları gibi hazır çeşniler
• Sirke, çikolata, puding, sakız, ketçap, mayonez, dondurma gibi gıdaların gluten içerenleri,
• Tuzlu, soslu kuruyemişler, glutenle yapıştırıldığı için yasaktır. Ancak bunların glutenle işlem görmemiş hali, gluten içermeyen kuruyemişler serbesttir.

Gluten diyetlerinde ek olarak nelere dikkat edilmelidir?

• Doğal gıdalara önem verilmelidir. (süt-et-balık-yumurta-sebze-kurubaklagil-pirinç-mısır-patates)
• Dışarıda yemek yerken dikkatli seçimler yapılmalıdır.
• Buğday unu karışık mısır unu, pirinç ununa dikkat edilmelidir.
• Etiketsiz gıda tüketiminde çok dikkatli olunmalıdır.
• İlaçlar, kozmetik ürünleri, şampuan, kremler vb. gluten içerikleri yönünden dikkatli kullanılmalıdır
• Pişirme ve hazırlık aşamasında güvenli gıdaların glutenli gıdalarla bulaş olmamasına dikkat edilmelidir.

Çölyak Hastalığı Hangi Sağlık Sorunlarına Neden Olur?

Çölyak hastalığı, tüm besinlerin kimyasal sindiriminden sorumlu olan ince bağırsağın iç yüzeyindeki bağırsak boşluğuna doğru kıvrımlar oluşturan villus yapısının anatomik olarak değişmesi sonucu ortaya çıkan bağırsak hastalığıdır. Bu bozukluk sebebiyle çölyak hastaları semptomları alevlendirmemek için glutensiz beslenmelidir. Gluten içeren gıdalar tüketen çölyak hastalarının, bağırsak mukozası tahrip olur ve uzun vadede bağırsakları geri dönüşü olmayacak şekilde zarar görür.

Çölyak Hastaları için Ekmek Tarifi

Çölyak hastalarının rahatlıkla tüketebileceği ekmek tarifi vardır. Ekmek yapmak için mısır unu, pirinç unu ve nohut ununu karıştırabilirsiniz veya sadece mısır unu ile de yapabilirsiniz.

Malzemeler: (2 somun ekmek için)

• 500 gr glutensiz un (1 paket) veya mısır unu veya un karışımı (pirinç, mısır, nohut)
• 1 paket yaş maya
• 2 su bardağı ılık su (400 ml)
• 1 çay bardağı yoğurt
• 2 yemek kaşığı sıvı yağ veya tereyağı
• 1 çay kaşığı tuz

Yapılışı:

1. Karıştırma kabının içine un, maya, yoğurt ve tuzu koyunuz ve karıştırınız.
2. Karışıma su ve yağ ilave ediniz.
3. Mikser kullanarak önce yavaş hızda 2 dakika sonra orta hızda 2 dakika çırpınız.
4. Sulu hamuru 2 eşit parçaya bölerek yağlı kalıba yayınız.
5. Temiz bir bezle üzerini kapatıp, sıcak bir yerde kabarması için 30-60 dakika dinlendiriniz.
6. Önceden 220 C ısıtılmış fırında 25 dakika pişiriniz.
7. Kalıptan çıkartıp soğutunuz.

Saklanması: Somunları, soğuduğunda 1 naylon torbaya koyarak paketleyiniz.

Dondurulması: Ekmek, 1 seferde yenilecek miktarlarda bölünerek buzdolabı poşetlerine konur ve derin dondurucuda muhafaza edilir.

Çölyak Hastalığı Diyet Listesi Önerisi

Kahvaltı:       

• Şekersiz çay
• 1 dilim beyaz peynir veya 1 dilim kaşar peyniri (30 gr)
• 1 adet haşlanmış yumurta
• 7 adet zeytin veya 3 adet ceviz içi ya da 7 adet badem/fındık/fıstık
• Domates- salatalık- yeşillik ( yağsız-sınırsız)
• 2 dilim glutensiz ekmek (mısır ekmeği)

Ara Öğün:

• 1 sade kahve veya 1 kupa yeşil çay
• 1 porsiyon meyve
• 2 tüm ceviz içi

Öğlen:

• 1 kepçe çorba (unsuz, şehriye veya kesme çorba içermeyen)
• 4 köfte büyüklüğü kadar (100-120 gr) ızgara veya haşlama et/ tavuk/ balık veya 8 yemek kaşığı kurubaklagil
• Bol yeşillikli mevsim salata
• 1 bardak ayran veya 2 yemek kaşığı yoğurt
• 2 dilim glutensiz ekmek (mısır ekmeği)

Ara Öğün:

• 1 kupa yeşil çay
• 1 porsiyon meyve
• Yarım çay bardağı leblebi

Akşam:

• 1 kepçe unsuz çorba(yayla/tarhana hariç) veya 3 kaşık pirinç pilavı
• 8-10 yemek kaşığı sebze yemeği
• 1 kase yoğurt
• Bol yeşillikli salata 
• 2 ince dilim ekmek

Gece Ara Öğünü: 

• 1 porsiyon meyve + 2 adet ceviz içi
• 1 su bardağı süt

Çölyak Hastalığı ile İlgili Sık Sorulan Sorular

Dermatitis Herpetiformis nedir?

Dermatitis Herpetiformis, çavdar, arpa, yulaf gibi tahıllarda bulunan gluten hassasiyeti neden ile ciltte kaşıntılı kabarcıklara neden olan deri hastalığıdır.

Çölyak hastaları gluten tüketirse ne olur?

Glutenin vücutta sindirilememesi sonucu, karın ağrısı, ishal, kusma, kabızlık, şişkinlik, yorgunluk ve cilt yaraları gibi semptomlar ortaya çıkar.

Çölyak hastalığına hangi bölüm bakar?

Çölyak hastalığı için Gastroenteroloji tıbbi birimine başvurabilirsiniz.

Çölyak hastalığı genetik midir?

Çölyak hastalığı, yaşam boyu devam eden genetik bir rahatsızlıktır. Yaşam boyu süren gıda alerjisi olarak tanımlanabilir.

Gluten içerikli besinler tüketen hastalarda uzun vadede ne gibi sorunlar ortaya çıkar?

Malabsorbsiyon, büyüme geriliği, hipokrom mikrositer anemi, megaloblastik anemi, kalsiyum ve K vitamini eksikliği, otoimmün hastalıkların prevelansında artış, osteoporoz, kısırlık, düşük, depresyon, lenfoma, kalın ve ince bağırsak kanserlerine yol açabilmektedir.

Çölyak hastalığı cilt belirtileri nelerdir?

Çölyak hastalarında kırmızı döküntüler ve kaşıntı meydana gelebilir. Aşırı kuru cilt tipi çölyak hastalığının cilt belirtileri arasında yer alır.

Çölyak hastalığı doğuştan mıdır?

Çölyak hastalığı genetik bir hastalık olduğu gibi sonradan da ortaya çıkabilir. Stres, enfeksiyon gibi sebeplerden dolayı oluşabilmektedir.

Çölyak hangi organı etkiler?

Çölyak hastalığı, içerisinde gluten bulunan besinlerin tüketimiyle ince bağırsağın zarar görmesinden dolayı oluşur. İnce bağırsak bu noktada en çok etkilenen organ olarak açıklanabilir.

Memorial Tıbbi Yayın Kurulu tarafından hazırlanmıştır.