Sirkadiyen Ritim Bozukluğu Nedir? Neden Olur, Belirtileri Nelerdir?

Sirkadiyen Ritim Bozukluğu Nedir? 

Sirkadiyen ritim bozukluğu, vücudun uyku ve uyanıklık döngüsünün anormal hale geldiği nörolojik bir rahatsızlık olarak tanımlanır.

Latince’den 'circa' ve 'diem' sözcüklerinin bir araya getirilmesiyle oluşan sirkadiyen, 'yaklaşık bir gün' anlamına gelir. Vücudun 24 saatlik döngüsüne göre işleyen biyolojik saati söz konusu olan bozukluk nedeniyle uyku ve uyanıklık süreli düzensiz hale gelir.

Vücudun sirkadiyen ritmi ışık, yemek, sıcaklık ve karanlık döngüsü gibi birçok faktöre bağlı olarak belirlenir. Bu döngü bozulduğunda uyku düzeninde aksaklıklar, dikkat eksikliği ve ruh halinde değişiklikler ortaya çıkar.  

Sirkadiyen Ritim Bozukluğu Çeşitleri Nelerdir? 

Sirkadiyen ritim uyku bozukluğu farklı çeşitlerde görülen nörolojik bir bozukluktur. Söz konusu olan türler uyku-uyanıklık döngüsündeki sapmalara göre sınıflandırılır. Sirkadiyen ritim bozuklukları aşağıdaki gibidir: 

• Jet Lag Bozukluğu, vücudun gece-gündüz döngüsünün bozulması anlamına gelir. Genellikle uzun mesafeli seyahatlerde ortaya çıkan bu durum, vücudun bulunduğu bölgedeki uyku saatine uyum sağlamada yaşadığı zorluktur. İç ritmin bozulmasına neden olan Jet Lag bozukluğu kabin basıncının, atmosferin ve güneş ışığının etkisiyle meydana gelir.  
• Vardiyalı çalışma uyku bozukluğu, çalışma saatlerinin vücudun uyku saatlerini etkilemesi ve değiştirmesi durumudur. Özellikle gece vardiyasında çalışan bireylerde görülen bu durum vücudun biyolojik saatiyle senkronize olmamasıdır. Bu sirkadiyen ritim bozukluğunda kişi, gece uyumakta gündüz de uyanmakta zorlanır.  
• İleri uyku-uyanıklık evresi bozukluğu, normal uyku saatinden daha erken uyuma ve uyanma durumudur. Çoğunlukla yaşlı insanlarda görülen bu uyku bozukluğunda kişi akşam 8-9 gibi uyur. Gece 3-4 civarında uyanır ve anormal bir gün düzeni söz konusudur.  
• 24 saat olmayan uyku-uyanıklık ritmi bozukluğu, vücudun biyolojik saatinin 24 saatlik döngüye uymamasıdır. Bu uyku bozukluğunu yaşayan kişilerin düzenleri değişken ve anormaldir. Genelde körlük gibi görsel algı eksikliği olan bireylerde görülür, kişi farklı saatlerde uyur ve uyanır.  
• Düzensiz uyku-uyanıklık ritmi bozukluğu, kişinin uzun süre uyumaması ve gün içinde kısa kestirmeler yapması durumudur. Demans ve diğer dejeneratif beyin hastalıkları olan kişiler bu uyku bozukluğuna daha fazla eğilimlidir. Kişi çoğunlukla gece uykusunu alamaz ve gündüz saatlerinde uyanık kalır.  
• Gecikmiş uyku fazı bozukluğu ((DSWPD), kişinin gece geç saatlerde uyuması ve sabah da geç saatlerde uyanmasıyla açıklanabilir. Buna bağlı olarak iş ve okul programında aksamalar meydana gelir. Çocuk ve genç bireylerde daha fazla görülen bu durumda gün boyu uyku hali hakimdir.  

Sirkadiyen Ritim Bozukluğu Neden Olur? 

Genellikle beyni veya hormonlarınızı etkileyen genetik durumlar sirkadiyen ritim bozukluklarına sebep olabilir. Örneğin, Smith-Magenis sendromu, vücudun uyumanıza yardımcı olan melatonin hormonunu ne kadar veya ne sıklıkta ürettiğini etkileyebilen genetik bir durumdur.

Bununla birlikte sirkadiyen ritim bozukluğunun nedenleri arasında çevresel, fiziksel ve sosyal faktörler yer alır. Çeşitli etmenlerin tetiklenmesiyle ortaya çıkan bu durum vücudun uyku düzenini ve enerjisini olumsuz yönde değiştirir.

Söz konusu olan nörolojik bozukluğuna neden olan asıl neden beynin belirli bölümünde oluşan problemdir. Beynin içinde yer alan hipotalamus, vücudun biyolojik saatini düzenleyen bir yapıdır. Uyku-uyanıklık döngüsünü kontrol eden bu yapı bozulduğunda 24 saatlik sirkadiyen ritmi değiştirir. Sirkadiyen ritim bozukluğunun diğer nedenleri arasında şunlar yer alır: 

• Beyin hasarına neden olan kafa travmaları, enfeksiyonlar ya da dejeneratif beyin hastalıkları 
• Seyahat etme  
• Gece vardiyasında çalışma  
• Görme bozuklukları  

Yukarıdakilerin yanı sıra bazı risk faktörleri vücudun sirkadiyen saat dengesinin bozulmasını tetikleyebilir. Özellikle çocuk ve gençler uyku bozukluğuna daha yatkın olan kimselerdir.

Bununla birlikte 60 yaş üzeri olan bireyler ileri uyku-uyanıklık evresi bozukluğu modelini takip etme eğilimindedir. Ayrıca otizm spektrum bozukluğu veya dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (DEHB) gibi nörogelişimsel farklılıklar da risk faktörleri arasında yer alır. 

Sirkadiyen Ritim Bozukluğu Belirtileri Nelerdir? 

Sirkadiyen ritim bozukluğunun meydana geldiğini gösteren en belirgin semptomlar uykuya dalmakta güçlük, çok erken uyuma veya uyanma, gün içinde uyku hali, baş ağrısı ve tükenmişliktir. Ayrıa uyku saatinde görülen anormal değişiklikler, ruh hali dalgalanmaları veya enerji seviyelerinde düşüş de önemli göstergelerdir.

Tüm bunlarla birlikte aşağıdaki belirtiler de sirkadiyen ritmin bozulduğuna işaret eder: 

• Uykuya dalmada güçlük  
• Tükenmişlik 
• Çok erken uyuma ya da uyanma  
• Gün içinde uyku hali  
• Uyanık kalmakta zorlanma  
• Gündüzleri sık sık uyuma  
• Baş ağrısı  
• Ayakta durmakta güçlük çekme  
• İstenilen saatten daha erken ya da geç uyanma  
• Depresyon ve sinirlilik 

Sirkadiyen Ritim Bozukluğu Nasıl Teşhis Edilir? 

Sirkadiyen ritim bozukluğunun teşhis edilmesi için bu durumu en az 3 aydır yaşıyor olmak gerekir. Bu gerekliliğe Jet Lag uyku bozukluğu dahil değildir. Sirkadiyen ritmin bozukluğuna dair teşhis için birçok yöntem kullanılır. Öncelikle başvurulan nörolog, bireyin uyku alışkanlıklarına dair kapsamlı bilgi toplamak için kişisel yaşam öyküsünü dinler. Ardından belirtileri gözlemlemek için fiziksel ve nörolojik muayene eder.  

Söz konusu olan rahatsızlığın hormonal ya da farklı biyolojik nedenini anlamak için laboratuvar testleri yapar. Uyku bozukluğunun gelişimine neden olabilecek diğer faktörleri tespit etmek için görüntüleme taramaları yapar. Teşhis koyma sürecinde bireyin uyku günlüğü tutması ve belirli süre boyunca uyku alışkanlığını takip etmesi istenir. Ayrıca aktigrafi ile dinlenme ve uyku aktivitelerinin izlenmesi sağlanır. Tüm teşhis yöntemlerinden alınan sonuca göre tanı koyulur ve uygun tedavi gerçekleştirilir. 

Sirkadiyen Ritim Bozukluğu Tedavisi

Sirkadiyen ritim düzenlenmesi için özel tedavi yöntemleri kullanılır. En yaygın olarak kullanılan ışık terapisi, uyku ve uyanıklık döngüsünü sağlamayı hedefler. Bunun için güneş ışığını taklit eden parlak ışık kaynakları tercih edilir. Uyanmayı sağlayan parlak ışıklar sabah, gevşemeyi ve uyumayı teşvik eden loş ışıklar gece saatlerinde kullanılır. Bu nedenle aydınlatma sisteminde gündüz mavi, akşam saatlerinde site sarı ışığa maruz kalmak gerekir.  

Sirkadiyen ritmi düzenleyen diğer bir tedavi yöntemi kronoterapidir. Uyku düzenini sağlamak için melatonin takviyeleri veya uyku ilaçlarının kullanılması gerekebilir. Aynı zamanda uyku davranışı düzenlemeleri ve çevresel faktörlerin iyileştirilmesi de kronoterapi kapsamında ele alınır. Bunun için davranış terapisi uygulanır ve kişinin uyumasını ya da uyanmasını engelleyen faktörlerin durdurulmasına yönelik egzersizlerin yapılmasını içerir.  

Sirkadiyen Ritim Bozukluğu Hakkında Sık Sorulan Sorular 

Sirkadiyen ritim ne demek?

Sirkadiyen ritim, vücudun 24 saatlik bir döngüde geçirdiği fiziksel, zihinsel ve davranışsal değişikliklerin doğal döngüsü ve aynı zamanda vücudun iç saatidir.

Sirkadiyen ritim nasıl düzenlenir? 

Sirkadiyen ritmi düzenlemek için davranışsal müdahalelerde bulunmak ve yeme alışkanlıklarını gözden geçirmek gerekir. Bunun için bireyin gün içinde kısa süreli uykulardan kaçınması, akşam saatlerinde TV ve bilgisayardan gelen mavi ışıklara maruz kalmaması önemlidir. Aynı zamanda düzenli egzersiz yapma, doğru aydınlatmalar kullanma ve yeme-içme alışkanlıklarına dikkat edilmelidir. Sirkadiyen ritim ve beslenme de ilişkili olduğu için kafeinli ve ağır yemeklerden ve uyarıcı içeceklerden kaçınmak gerekir. 

Sirkadiyen ritim hangi hormon? 

Sirkadiyen ritim hormonları arasında melatonin baştadır ve görevi uyku yapmaktır. Diğer hormon olan kortizol, uyanmayı sağlar ve gündüz çalışır. Bununla birlikte insülin, vazopresyon, leptin ve asetilkolin de metabolizma, enerji ve uyku düzenini dengeleyen diğer hormonlardır. 

Memorial Tıbbi Yayın Kurulu tarafından hazırlanmıştır.