Karaciğer sağlığını koruyan 10 hayati öneri

Karaciğer yetersizliği hayatı tehdit eder 

Hepatit B ve C, pek çok hastalık sonucu gelişebilen sirozlar, uzun dönem fazla alkol tüketilmesi, karaciğere ait bazı damarlarda tıkanıklık, beslenme bozukluğu, bazı safra yolu hastalıkları, demir metabolizma bozukluğu gibi kalıtsal bazı hastalıklar, alfa-1 antitripsin eksikliği ve Wilson hastalığı (bakır metabolizma bozukluğu) kronik karaciğer yetersizliğine neden olur. Hepatit A,B ve C virüslerine bağlı hepatitler, bazı ilaçların yüksek dozda kullanımı, çeşitli bitkisel ilaçlara karşı gelişen reaksiyonlar, zehirli mantarların yenmesi ise akut karaciğer yetersizliğine neden olur.

Karaciğer yetersizliği genellikle hayatı tehdit eder ve bu nedenle acil tıbbi destek gerektirir. Sıklıkla karşılaşılan durum, hastalanan karaciğerinin yavaş yavaş bozulması ve yıllar içerisinde yetersizlik gelişmesidir. Bu duruma “Kronik karaciğer yetersizliği” adı verilir. Daha nadir karşılaşılan bir durum ise, daha önce karaciğer hastası olduğu bilinmeyen bir kişide günler-haftalar içerisinde karaciğer yetersizliğinin gelişmesidir. Bu tabloya da “Akut karaciğer yetersizliği” adı verilir.  Yani her insan doğduğu andan itibaren her yaşta karaciğer hastası olabilir veya başka bir deyişle her yaşta insan da karaciğer yetersizliği görülebilir.

Yetişkinlerde sorun sonradan ortaya çıkıyor 

Çocuklarda genellikle doğuştan, yetişkinlerde ise sonradan ortaya çıkıyor. Karaciğer yetmezliği çocuklarda kalıtımsal ya da annesinin hamileliği sırasında yaşadığı bazı sıkıntılar nedeniyle ortaya çıkabilir. Doğuştan safra yolları yokluğu ve karaciğerin günlük işlevlerini gerçekleştiren bazı maddelerin eksikliğinden kaynaklanan metabolik hastalıklar, çocuklarda karaciğer yetmezliğine sebep olur. Önlem alınmadığı takdirde çocukların bir yaşına gelmeden hayatını kaybetmesine sebep olan hastalığın tek çözümü karaciğer naklidir.

Yetişkinlerde görülen karaciğer yetmezliği bazı alışkanlıkları değiştirerek ya da bazı noktalara dikkat edilerek önlenebilir. Örneğin alkolden uzak durmak, karaciğeri yoracak beslenme alışkanlıklarını ortadan kaldırmak, kilo kontrolünü sağlamak karaciğer sağlığını korumak ve oluşabilecek karaciğer hastalıklarını engellemek için atılacak adımlar arasında bulunur.

Bu önerilere dikkat 

Yetişkinlerin dikkat etmesi gereken noktalar şu şekilde sıralanabilir:

1. Hepatit aşısını ihmal etmeyin: Karaciğer yetmezliklerinin en önemli sebeplerinden birisi olan hepatit virüslerinin bulaşma riskidir. Dünyada 1.4 milyon, Türkiye’de yaklaşık 20 bin kişinin her yıl hepatit B ve hepatit C’ye bağlı karaciğer sirozu ve kanserinden hayatını kaybettiği biliniyor. Halbuki iki infeksiyonun da tanısı kolay ve tedavisi mümkün. Ayrıca bu virüsler aşı sayesinde de önlenebilir. Aşı yaptırarak bulaşıcı hepatit virüslerine karşı kendilerini koruma altına almayan kişiler, farkında olmadan Hepatit B ve C virüslerine yakalanabilir. Aşı olunmadıysa, her birey, öncelikle erişkinler mutlaka Hepatit B ve C testlerini yaptırmalı, test sonucu pozitif olanlar uzman hekime başvurmalı, gerekiyorsa vakit kaybetmeden tedaviye başlamalı. Hepatit B ve C virüslerünün, kuaförlerde tıraş olurken, diş tedavisinde, çeşitli tedaviler sırasında temizliğine özen gösterilmeyen aletlere bulaşan kan aracılığı ile kişilere hiç tanımadıkları insanlarından bulaşabildiği unutulmamalı.
2. Alkolden uzak durun: Aşırı alkol tüketimi modern çağın en önemli karaciğer hastalıklarının sebeplerinin başında gelir. Dünya Sağlık Örgütü’nün limitini belirlediği alkol oranı aşıldığı andan itibaren karaciğer zarar görmeye başlar. Alkol, zamanla kişinin yaşam kalitesini de bozarak siroza ve karaciğer yetmezliğine neden olue. Sirozun neden olduğu karaciğer yetmezliğinin tek tedavisi de organ naklidir.
3. Kilo almamaya özen gösterin: İnsanlar sağlıklıyken karaciğerini nasıl koruyacağını ya da nasıl zarar verdiğini düşünmüyor. Ne zaman ki karaciğer değerleri yükselmeye başlar o zaman mucize yiyecekler ya da ilaçlar aranarak karaciğerler korunmaya çalışılır. Oysa kişiler sağlıklıyken düzenli beslenerek aşırı kilo almadan karaciğerlerini koruyabilir. Çünkü düzensiz beslenme aşırı kilolara neden olarak karaciğer yağlanmasına neden olabilir. Karaciğer hücrelerinde normalden fazla, hatta bazen aşırı derecede yağ toplanması anlamına gelen karaciğer yağlanması siroz evresine kadar belirti vermeyebiliyor. Karaciğer yağlanmasını önlemek içinse kilo almamak, fazla olan kiloyu vermek için beslenme ve diyet uzmanlarından yardım almak; her bireyin kendisine uygun şekilde egzersiz yapması gerekiyor.
4. Zehirli mantarlara dikkat edin: Bilinçsiz tüketilen mantar her insanda karaciğer yetmezliğine neden olabilir. Her yıl çok sayıda insan mantar zehirlenmesi nedeni ile hayatını kaybediyor. Zehirli mantarı diğerlerinden ayırt etmek zor olduğu için kültür mantarı dışında doğadan toplanan mantarın tüketilmemesi gerekmektedir. 
5. Doğuştan gelen hastalıkları ihmal etmeyin: Genç yaşta ortaya çıkan karaciğer yetmezlikleri doğuştan gelen demir, bakır ve metabolizma bozukluklarıdır. Genetik bozukluk gibi nedenlerle erken yaşta ortaya çıkan karaciğer yetmezliklerine karşı erken teşhis hayati önem taşır. Bu nedenle bu tür genetik hastalıkları olanların hastalıklarını kontrol altında tutarak ihmal etmemesi gerekir.
6. Gereksiz antibiyotik ve ağrı kesici kullanmayın: İlaçlar karaciğerde metabolize olup süzüldüğü için karaciğerde yorgunluk yapmaktadır. Bazı ağrı kesici ve antibiyotiklerin doktor önerisi dışında, gereksiz ve sık kullanıldığı durumlarda karaciğer yetmezliğine kadar varan tablolar ortaya çıkabilir. Psikiyatri ve epilepsi ilaçları da benzer sonuçlara neden olabileceği için doktor kontrolü olmadan gereksiz ilaç kullanımından uzak durulmalı. Bunun yanında tarım veya böcek ilaçlarına uzun süre maruz kalmak da karaciğer rahatsızlıklarına neden olabilir.
7. Bitkisel karışımlara dikkat edin: İnternet ortamında ve piyasada satılan bitkisel karışımlar sanıldığı gibi masum olmayabilir. Çeşitli rahatsızlıklar için satılan bitkisel karışımların içeriğinde kullanılan maddeler tam olarak bilinmediği için olumsuz sonuçlar getirebilir. Sağlıklı insanlarda bile karaciğer yetmezliğine neden olan bu karışımlar, kronik karaciğer hastalığı olan kişilerde organın tamamen iflas etmesine yol açabilir. 
8. Kalp hastalıkları karaciğeri etkileyebilir: Karaciğer rahatsızlıkları farklı organlardan da kaynaklanabilir. Kalp yetmezliği durumlarında, kan akımının bozulur ve kirli kan karaciğerde daha fazla sürebilir. Böyle bir durumda kardiyak siroz gelişebilir.  karaciğerde daha fazla kalmasına bağlı olarak “kardiyak siroz” denilen rahatsızlık gelişebilmektedir. Bu nedenle rutin kardiyolojik tetkikler de önem taşır.
9. Safra kesesi önemli: Safra kesesi taşları kişi acil servise gidene kadar fazla önemsenmeyebilir. Ancak safra kesesi taşları safra kanalını tıkadığı durumlarda da karaciğer rahatsızlıkları oluşabilir. Bunların yanında vücutta bakır, demir birikimiyle ilerleyen hastalıklar ve genetik rahatsızlıklar da karaciğer hastalıklarına neden olabilmektedir.
10. Rutin kan tetkiklerini ihmal etmeyin: Karaciğerin düzgün işlev sergileyip sergilemediği, bir dizi özel kan testiyle tayin edilebilir. Bu testler sayesinde akut, kronik karaciğer hastalıkları, hepatit, safra tıkanıklığı gibi sorunlar rahatlıkla teşhis edilebilir. Serum bilirubin, serum albumin, serum aminotansferaz, promtobin zamanı, Gamma - glutamil transpeptidaz, Alfa - fetoprotein (AFP), Mitokondrial Antikorlar (AMA) gibi değerlerle karaciğerde bir sorun olup olmadığı belirlenebilir.

Karaciğer hastaları için beslenme kuralları

Kronik karaciğer hastalıklarından özellikle sirozda, kan kimyasında çeşitli bozukluklar ortaya çıkar. Kronik karaciğer hastalığı olan ancak henüz siroz gelişmemiş hastalarda, normal dengeli beslenme şekli yeterlidir. Bu hastaların gereksiz ilaç kullanımından ve özellikle alkolden uzak durması gerekir. Siroz hastalarının ise enerji gereksinimi diğer insanlara göre %50 daha fazladır.

• Karaciğer hastalarının düzenli idrar söktürücü kullanmaları ve tüketilen tuz dengesini ayarlamaları gerekir.
• A ve B vitamini bakımından zengin olan enginar, idrar sökücü ve antioksidan özelliğinden dolayı karaciğer hastalığının ilerlemesini yavaşlatabilir.
• Çay şekeri, çikolata, bal, reçel, kola, gazoz gibi basit şekerli gıdalar az tüketilmelidir.
• Basit şeker içeren gıdalar yerine sebzeler ve baklagiller, sütlü tatlılar, bulgur pilavı gibi bileşik şeker içeren gıdalar önerilir.
• Fast-food, hazır market ürünleri, sosis, sucuk, salam tüketiminden uzak durulmalıdır.
• Et grubunda, 1 yumurta büyüklüğündeki et, bir yumurta ve 4 yemek kaşığı bakliyata eşdeğerdir. Değişim buna göre yapılmalıdır.
• Süt grubunda 1 su bardağı süt, bir su bardağı yoğurt, bir kibrit kutusu peynir ve 2/3 kibrit kutusu kaşar peyniri eşdeğerdir.  O gün yoğurt yenmek isteniyorsa karşılık gelen süt veya peynir azaltılmalıdır.
• Tahıl grubunda 2 dilim ekmek,4 yemek kaşığı makarna, pirinç pilavı ve bulgur pilavına eşdeğerdir.

Nakil için karaciğer yetmezliğinin son evresi beklenmemeli

Çeşitli hastalıklar nedeniyle büyük bir bölümünün geri dönüşümsüz hasara uğraması ile ortaya çıkan karaciğer yetmezliği hayati risk yaşatarak, kişinin yaşam kalitesini bozmaya başlamaktadır. Bu nedenle karaciğer yetmezliğinin son evresini beklemeden önce nakil yapılması gerekir. Karaciğer hastası olduğunu bilen ve karaciğer hastalığı nedeniyle yaşadığı günlük problemleri algılayan kişi, en kısa zamanda bir organ nakli merkezindeki uzmanlar ile beraber durumunu değerlendirerek uygun zamanda geç kalmadan canlıdan ya da kadavradan nakil yaptırmalıdır.

Organ sayıları hasta sayısını karşılayamıyor

Karaciğer yetmezliği hasta sayısı net olarak bilinmese de, 20 binin üzerinde insanın kadavradan nakil beklediği bilinmektedir. Türkiye’de bir yılda kadavradan, canlıdan toplam 1200 ile 1500 arası karaciğer nakli yapılmaktadır. Nakille erken tanışmış tüm ülkelerde bu rakamlar 3000- 5000 arasında sabitlenmiş görünmektedir. Organ sayıları hasta sayılarını karşılayamaz durumda olduğu için her ülkede nakil sayıları belli rakamlarda sabitlenerek bir doygunluk noktasına ulaşmaktadır.  Diğer ülkelerde nakiller kadavra organlarla yapılırken, Türkiye’de tam tersi bir durum söz konusudur. Kadavra organ sıkıntısı nedeniyle nakillerin %80’ni canlı donörlerden alınan organlarla yapılmaktadır. Türkiye, organ nakli sayısı konusunda gelişmiş ülkelerle yaklaşık rakamlara ulaşmış durumdadır. Bu oranın sağlanmasının esas nedeni canlı vericili operasyonlardır. Canlıdan organ nakli yapılmıyor durumda olunsaydı bugüne kadar birçok hasta kaybedilebilirdi. Organ bağışının artırılması devletin ve toplumun önemli görevlerinden biridir. Bu konuda bilinçlendirme çalışmaları çocukluk çağından itibaren başlamalı ve her birey bu sorumlulukla yetiştirilmelidir