Depreme Karşı Önlem Planınızı Çocuğunuzla Birlikte Yapın

Yetişkinlerde panik ve korkuya neden olan deprem çocukları da etkiler

Deprem, güvendiğimiz zeminin ayağımızın altından aniden çekilmesi, daha etkili sallanması, ortaya çıkan sesler ve kaos nedeniyle gerçek bir paniğe yol açar. Panik halinde olmak, kendini korumaya çalışmak sağlıklı insanın ilk tepkisidir. Kalp çok hızlı atar, vücut titrer, nefes sıklaşır ve göz bebekleri büyür. Ardından hafıza ve mantıklı zihin devreye girer, otomatik tepkilerin yerini yavaş yavaş bilinçli davranışlar alır. Depreme direkt yaşanmasa bile anılar ve empati yeteneği otomatik olarak panik benzeri tepkilere dönüşür. Bu süreçte yetişkinlerin kaygılanmasına ve paniklemesine neden olan her olay çocuğu da etkiler.

Doğal afetler çocukta güven kaybına yol açar

Deprem başta olmak üzere çeşitli doğal afetlere maruz kalan çocuklar, yaş ve gelişimsel olgunluk düzeylerine göre farklı tepkiler ortaya koyar. İnsanlar doğa olaylarını tümüyle engelleyebilme yetisine sahip değildir. Bu nedenle çocuklarda da her şeyin denetim dışı olduğu duygusu çok belirgin bir şekilde kendini gösterir. Çocuk ve ergenler, karmaşa ve şaşkınlığa yol açan bu durumla başa çıkmakta zorlanmaktadır. Yetişkinlerden daha çok kendilerini güçsüz, sahipsiz, çaresiz hisseden çocukların olumsuz duygusal tepkilerinin azaltılabilmesi için sıcak ve tanıdık, deprem haber ve görüntülerinin olmadığı bir ortamda bulunmaları gerekir.

Güvenli ortam, ihtiyaçların karşılanması ve sevdikleriyle olması çocukları rahatlatır

Deprem döneminde, çocukların içinde bulundukları koşullar dikkate alınmalı ve yaklaşım da buna göre sergilenmelidir. Bu durumlar şöyle sıralanabilir:

Deprem felaketini yaşamış, yıkımı, göçükleri görmüş, koşma-kaçma davranışı içinde olan, soğukta ve açıkta kalmış çocuklar: En hızlı ve sahiplenilmesi gereken bu çocuklardır. Süreci yaşayan çocuklar ve aileleri için güvenli, sıcak, korunaklı bir alan, sağlık hizmeti, yiyecek en önemli gereksinimdir. Yapılabilirse tanıdık birileriyle beraber kaos ortamından biraz uzakta en güvenli şartların sağlaması gerekir. Yakın ebeveynler sık sık yanlarında olmalı, sarılarak ve konuşarak onları sakinleştirmelidir. Onu seven, koruyan, düşünen, gelecek vadeden bir dünyası olduğunu hissetmesi sağlanmalıdır. Ebeveynler de yakınlarının durumları ve maddi kayıpları bakımından desteklenmeli, bu kaygılarının giderilmesine çalışılmalı ve bu sayede çocukları ile vakit geçirmelerine olanak tanınmalıdır. Çocuğun ebeveynlerinin desteklenmesi, onlara güven ve şefkat gösterilmesi çok önemlidir. Acil ihtiyaçlar sonrası ruhsal sağaltım uzun bir süreçte profesyonellerce desteklenmelidir. Çocuk merkezli çadır kentler kurulmalı, bu bölgelere “anne bebek çadırı”, “oyun çadırı” ve “gençlik çadır alanları” oluşturulmalıdır. çocukların yaşlarına uygun olarak oyuncak, hijyen maddesi, kırtasiye malzemeleri, kutu oyunlar da temin edilmelidir. Bedensel sorunu olmayan ancak uyku, yeme sorunu, içe kapanık ya da aşı hareketlilik gösteren çocuklarla ilgili danışmanlık verecek uzmanlara ihtiyaç olacaktır. Deprem anını sürekli yaşıyormuş gibi panik ve endişe içindeki çocukların ve ailelerinin alacakları destek, travma izleri ve depremin olumsuz etkilerini azaltacaktır. Yanlarında olunduğunu hissetmeleri için genel hayatlarını kolaylaştırmak öncelikleridir. Depremi yaşamayan insanlara basit gelen ihtiyaçlara ulaşmak deprem alanında oldukça zordur. Çocuk çadırlarında tuvaletin olması, elbiselerini giyinebilecekleri mahrem bir alanlarının olması, yas ve acılarını sükûnet içinde dinleyecek ortamların bulunması çocuklara ruhsal olarak iyi gelir. Çocuklara yetişkinlerin gözetiminde güvenli bölgeler oluşturulmalıdır. Aksi takdirde güvenli olmayan alanlardaki oyunlar kazalara ya da istismar gibi olumsuz durumlarla neden olabilir. 

Deprem bölgesine yakın, sallantıyı yaşamış veya aileleri hissetmiş, kısmen yıkıntı ortamında olmayan çocuklar: Bölgede sallanmayı hissetmiş, belirsizlik içinde kalan, evlere girmeye korkan; ortamı, yaşamı ve günlük alışkanlıkları değişmiş olan çocuklar depremden en yaygın şekilde etkilenenlerdir. Bu grup için öncelikle güvenli, sıcak bir barınma gerekir. Tanıdığı, yakın akraba veya komşu çocuğu tarafından yalnız bırakmamalı, gerekirse onu yine yakın birine emanet edip güvende olması sağlanmalıdır. Uyuması, beslenmesi, ısınması öncelikli konulardır. Bir an önce rutinlere dönmek önemlidir. Arkadaşlarını, kuzenlerini, öğretmenini görme; “oyun oynama”, “resim yapma”, “şarkı söyleme” imkanları sağlanmalıdır. Oyun ve hareket çocuk için en önemli stres atma yoludur. “Zıplamak”, “sallanma oyunları”, “göçükten birini kurtarma oyunu” ve “kurtarma köpeği olma” gibi oyunlar bile oynayabilir. Örneğin; 1999 yılında Yalova' da deprem sonrası çadırların kurulduğu bahçe alanındaki çocukların; ölümle ilgili oyunlar oynadıkları, “ölü kokuyor”, “ayağı kopmuş”, “kolu kopmuş” diyerek kahkahalar ile yakalamaç oynadıkları gözlemlenmiştir. O zaman çocukların en korkutucu deneyimlerle bu kadar coşkuyla oynamasını parçalanma, karanlık, yalnızlık, zombi, hayalet gibi düşüncelerini oyunlarla ifade ettikleri anlaşılmıştır. Oyuncaklar arasında ambulans, doktor malzemesi, iş makineleri, kamyon, polis, itfaiye, çadır bulunabilir. Çocukların olayları anlamaları-sindirmeleri hafızalarında saklamaları; sorular sormayla ve oyunlarla olur. Yetişkinlerle de deprem anında ve deprem sonrası şehirlerarası yolculuklarını tekrar tekrar konuşarak zihinsel olarak hafızalarını düzenlerler. Güvenli illerde akrabalarının yanına yerleşmiş veya kurumlarda hayatlarını sürdüren çocuk ve gençlerin yeni okullarına başlayacağı düşünüldüğünde, depremzede çocuklar için okul rehberliği yönetiminin ve öğrencilerin iletişim kurma konusunda eğitilmeleri büyük önem taşımaktadır. Çocuk, deprem anında yaşadıklarını anlatması için zorlamamalıdır. Depremzede çocukların günlük ihtiyaçları, ders notları, kırtasiye malzemesi ve okulu tanımalarına öncelik verilmelidir.

Deprem bölgesinden uzakta olan ancak sarsıntıyı yaşamış çocuklar: Marmara depreminde İstanbul’da en çok gördüğümüz, terapi alan çocuklar bu gruptaydı. Edirne'den, Tekirdağ'dan gelen çocukların çoğu TV ekranlardan saatlerce kurtarma çalışmalarını izlemiş, ebeveynlerinin gözlerinde korku ve üzüntüyü deneyimlemişlerdi. Ebeveynlerinden ayrılmayan, tek kalamayan, tuvalete gidemeyen, vücut ağrıları hisseden, başı dönen, midesi bulanan ve okula gitmeyi reddeden çocuklar sürekli, “Deprem mi oldu?”, “Ben orayı eski gördüm girmeyeceğim”, “Burası sağlam mı?” diye soran, ağlayan uyumak istemeyen çocuklardı. Depremden bir ay sonra bile devam eden ‘Travma Sonrası Stres Bozukluğu’ vakaları olarak tedavi almışlardı. Ortak özellikleri pasif ve korku içinde ekranlardaki deprem sürecini izlerken donup kalmalarıydı. Ne oyun ne de bilgi onlar için bir çözüm oluşturmuştu. Ebeveynlerinin daha önce kaygılı kişiler olduğu ve bazılarının travmatik hikayelerinin bulunduğu gerçeği ortaya çıkmıştı. Çocukların salonlarındaki kocaman, sürekli açık, trajik haberler sunan ekranlardan kaçma imkanları yoktu. Ebeveynlerin kaygılı konuşma ve bakışları içinde çocukların ne yaşadığının unutulduğu evleri vardı. Bir kısım odasında oyunlara odaklanmıştı. Ebeveynleri kızgın, çaresiz, utanmış ve kaygılıydı.

Peki, ne yapmalı? Çocukların deprem stresi nasıl yönetilmeli?

Çocuklarınıza deprem gerçeğini sakin ve soğukkanlı bir şekilde anlatın

Çocuklarla sakin, soğukkanlı bir şekilde depremi konuşmak gerekir. Depremin doğal bir süreç olduğu, ceza veya insanlara karşı bir durum olmadığı, kaliteli binalar ve ortamlarla depremin başa çıkılabilecek bir gerçek olduğu bilgisi vurgulanmalıdır. “Ben de binalarımıza, şehrimizdeki her yapıya güvenmiyorum” şeklindeki kaygılar çocuklara bu süreçte anlatılmamalıdır.

“Salıncaktayken tutunmamak ve kaçmak tehlikelidir” diye örnekler vererek depremi anlatın

Deprem, yerin aniden sallanmasıdır. Bu sallanma salıncak gibi, beşik gibidir. Nasıl sallanan salıncakta tutunmadan ayakta durmak tehlikeliyse depremde de koşmak, yer sallanırken kaçmak aynı şekilde tehlike içerir. Düşmeye sebep olur. Yatakta zıplamak, sallanırken, dönerken ki deneyimler konuşulup oynanabilir. Peki, ayakta durmayınca ne yaparız? Bu durumda bizi koruyan bir yerin yanında tutunup, çöküp hatta omzumuzun üstüne yan halde kirpi gibi kapanıp, uzanıp bekleriz". “Sen kirpi biliyor musun?” Onlar nasıl top gibi olur, kendini korur değil mi?” Kirpi resmi, toparlak oluşu gösterilip çizilebilir, taklidi yapılabilir. Bunları söylerken yere cenin pozisyonunda yatıp yatağın- koltuğun-çekyatın yanı gibi yaşam üçgeni oluşturan korunaklı yerler çocuğa gösterilebilir. Asla masa altı, sehpa altı, kapı pervazı, eşiği gösterilmez. Masa yanı, ezilince kütle oluşturan bir eşya yanı güvenli yer olarak öğretilmelidir.

Başkasına öğretmek ve deneyimlemek en iyi öğrenme şeklidir

Çocuğun öğrendiği bu bilgiyi ve evdeki korunma alanlarını diğer bir kardeşe veya ebeveyne anlatması-göstermesi istenebilir. Sonra düdük çalınarak birkaç kere deprem tatbikatı yapılabilir, arada çocuğun da düdük çalıp tatbikatı başlatması istenebilir. Bu, kontrolün onda olduğu hissini artıracaktır. Böylece okuldaki tatbikatlarda da panik olması engellenir. Bu düdük ve boylu boyunca gerçek şekliyle cenin pozisyonunda durmak, aralıklı şekilde tekrarlanabilir.

Deprem çantasını birlikte hazırlayın

Deprem çantası çocuk için somut bir rahatlama-destek malzemesidir. Bu uğraşlar çocuğu korku ve stresin değil çözüm ve aktif mücadelenin bir parçası yapar. Panik bir halde dona kalmak yerine yapacaklarına bilinçli bir halde odaklanmak travma sonrası stres bozukluğu gelişmesini engeller. Taşıyabileceği el feneri, düdük, sevdiği bir oyuncak ve inancına göre dualar, tılsımlar veya objeler taşıyabilir ya da yatağının yanında bulundurulabilir. 

TV’de korku dolu yayınları izletmeyin

“Çocuk, nasıl olsa anlamaz”, “TV’ye nasılsa bakmıyor”, “Oyuna dalmış, umursamıyor” diyerek çocuğun depremle ilgili dehşet verici görüntü ve konuşmalara maruz kalmasını engellemek gerekir. Sürekli açık halde bırakılan TV ekranları ve mütemadiyen yüksek sesle üzüntü-korku nidaları ile deprem hakkında konuşmak, çocukların pasif-çaresiz ve panik halde kalmalarına neden olur. Göçükten kurtarma çalışmaları, yıkılmış binalar ve çaresizce perişan, ağıt yakan insanları izletmek doğru değildir. Çocuğu deprem konusundan aşırı uzak tutmak, az da olsa üzüntü ve kaygıyı göstermemek için uğraşmak da doğru değildir. Deprem bizim gerçeğimizdir, buna zihinsel ve ruhen hazır olup çocuklarımızı da hazırlanmamız gerekir. Dayanıklılık, yılmaz bir şekilde çabalama, sağlıklı uyum gösterme, bu esnek, dürüst bilgi ve davranışlarla olur.

Daha büyük çocuklar ve gençlerle birlikte planlama yapın

Büyük yaştaki çocuklar ve ergen gençlerin, deprem sırasında ev dışında olduklarında yapması ve yapmaması gereken konular, onlarla karşılıklı konuşularak belirlenmelidir. Güvenli ortak buluşma noktası, sosyal medya ve telefon kullanımı konuları konuşulmalıdır.

Gençlerin deprem karşısındaki tutumları yetişkinler tarafından olgunlukla karşılanmalı

Gençler deprem konusunda konuşmayabilir. Gençler depreme bağlı korularını, çaresizliklerini, gelecekle ilgili endişelerini ifade etmek istemeyebilir. Hiçbir sorun yokmuş gibi davranabilirler. Tersine şakaya vurup günlük eğlence aktivitelere dalıp umursamaz tutumlar sergileyebilir. Bu tür davranışlar sergileyen gençlere hemen aşırı tepki verilmemelidir. Çünkü gençler; ebeveynlerini, kontrolü kaybetme kaygısı ve ölümlülük karşısında çaresiz hissedebilir. Bu nedenle yokmuş, umursamazmış, kendine dokunmazmış gibi davranır. Genç, çocuk gibi davranmak istemez, yetişkin gibi duygudaşlık ve yas gösterme kapasitesi henüz gelişmemiştir. Baş etme mekanizması umursamazlık nedeni olabilir. Kafa dağıtmak için aşırı bilgisayar oynamak, saatlerce şuursuzca video izlemek yine deprem gerçeğini anlamlandırmalarını bozar. Bunları yasaklamadan, çocukları destek ve çözümüm bir parçası yapmanın yollarını aramanız uygun olacaktır. Yine nazikçe, uygun yardım ve destek çabaları içine dahil edilmeleri kendilerini çözümün bir parçası kılacaktır. Gençleri sorundan çok çözümün, iyileşmenin onarmanın bir parçası haline getirmek iyi gelecektir. Gençlerden yardım istemek kolileri taşımak hazırlamak gibi fikirlerini almak ve sorumluluk vermek güvenlerini artıracaktır.

Memorial Tıbbi Yayın Kurulu tarafından hazırlanmıştır.