Çocuklarda idrar kaçırma nedir? Nedenleri nelerdir?

Fiziksel ya da psikolojik pek çok nedenden dolayı ortaya çıkabilen idrar kaçırma-işeme sorunları her yaştan bireyi ilgilendirebilmektedir. Gece alt ıslatma sorunu 5 yaş ve üzerindeki çocukların %15-20’sinde görülür. Gündüz işeme sorunları ise okul çağındaki her 5 çocuktan 1’inde yaşanabilir. Evlilik çağına gelmiş veya üniversitede okuyan kişiler de bile %1 oranında görülebilen idrar kaçırma sorunu 3-4 ay sürebilecek tedavi yöntemleri ile tamamen iyileştirilebilir. Tedavinin önündeki en büyük engel, ailelerin durumu fark etmeyip doktora başvurmamasıdır.

Çocuklarda idrar kaçırma sorunu nedir?

Halk arasında alt ıslatma, işeme veya idrar kaçırma olarak bilinen “Enürezis Nokturna”, 5 yaşından sonra çocukların 1 ay içerisinde 2 geceden fazla yataklarını ıslatmaları olarak tanımlanmaktadır. Çocuklarda gece alt ıslatmanın yanı sıra gündüz, uyanıkken, okulda veya oyun oynarken alt ıslatma sorunu da yaşanabilir. Gece alt ıslatma ve gündüz alt ıslatma sorunlarının nedenleri ve tedavileri birbirinden farklılık gösterir.

Çocuklarda idrar kaçırmanın nedenleri nelerdir?

Çocuklarda idrar kaçırmanın nedenlerini gece alt ıslatma ve gündüz alt ıslatma olarak ayrı başlıklarda incelemek gerekir.

Gece alt ıslatma nedenleri:

• Genetik; Gece uykuda idrar kaçırmanın en önemli nedenlerinin arasında genetik unsurlar gelmektedir. Hem anne hem babada alt ıslatma sorunu görülmüşse çocukta işeme sorunu görülme ihtimali %80, anne veya babanın sadece birisinde idrar kaçırma sorunu varsa çocukta alt ıslatma görülme olasılığı % 40 olarak belirlenmiştir.
• Obezite;:Kilolu, obez çocuklarda işeme sorunlarının görülme oranı artmaktadır.
• Gece nefes alma problemi olan çocuklarda
• Dikkat eksikliği ve hiperaktivite sendromu olan çocuklar

Bu nedenlerin yanında gece idrar kaçırmanın fizyo patolojik nedenleri de bulunmaktadır.   

• Gece bütün insanlarda idrar atımını engelleyen antidiüretik hormon üretilmektedir. Bu hormonun çocuklarda az üretilmesi idrar kaçırma sorunlarına yol açabilir.
• Uyanma bozukluğu yaşayan çocuklar. Uykunun ağır olması olarak da tarif edilir. Çocuk beynin tuvalet ihtiyacı ile ilgili verdiği uyarıları uykunun ağır olması nedeniyle fark edemeyebilir.
• Mesanenin aşırı aktif kasılması gece idrar kaçırma nedeni olabilir.
• Psikolojik nedenler. Halk arasında bilinenin aksine psikolojik nedenler idrar kaçırma sorunlarında %5-10 oranında sorumludur. Psikolojik olduğu düşünüldüğü için çocuklar cezalandırılmakta veya “Dikkat etmiyorsun” denilerek azarlanmaktadır. Psikolojik olgular genellikle neden olarak değil sonuç olarak karşımıza çıkmaktadır.

Bununla birlikte 6-7 yaşına kadar gece alt ıslatma sorunu yaşamayan çocuklar; kardeşleri olduğunda kıskançlığa bağlı olarak, okul değişikliğinde, anne babanın ayrılması durumunda, aile büyüklerinden birisinin hayatını kaybettiğinde veya cinsel istismar gibi durumlarda psikolojik nedenlere bağlı olarak idrar kaçırma sorunları yaşayabilmektedir. Yine de psikolojik nedenlere bağlı işeme sorunlarının %10’u geçmediği unutulmamalıdır.

Gündüz idrar kaçırma nedenleri

Okul çağındaki her 5 çocuktan 1’inde görülen gündüz işeme sorunları gece alt ıslatma nedenlerinden farklı olarak onlarca değişik hastalığa bağlı gelişebilir. Gündüz sadece idrar kaçırma sorunu olarak değerlendirmek yerine, aniden idrara sıkışma, sık idrara gitme, idrar yaparken çocuğun yanma hissetmesi veya işemeyi ertelemek gibi birçok sorun çocuklarda gündüz görülen işeme sorunları arasında yer almaktadır.

Alt ıslatmaya yol açabilecek rahatsızlıklardan bazıları

Gülerken idrar kaçırma: Bazen yetişkinlerde de görülebilen bu durum çocuklarda gündüz yaşanan işeme sorunlarının en hafif formlarından birisidir.

Tembel mesane sendromu: Bu çocuklar çok az tuvalete gider. Tembel mesane sendromu görülen çocuklarda zaman zaman idrar kaçırma sorunları da görülebilir. Mesane çıkışındaki yapıyla idrar tutma mekanizması arasındaki iletişim bozulabilmektedir. Mesane zaman içersinde büyüyerek kasılma özelliğini kaybetmektedir. 5 yaşındaki bir çocukta ortalama mesane 200 mililitre idrar biriktirirken, bu çocuklarda rakam 400-500 mililitreye kadar çıkmaktadır. Çocuğun normalden fazla tuvalete gitmesi gibi az gitmesi de bir sorundur.

Hinman sendromu: Bu çocuklar olması gerekenden çok daha kalın bir mesaneye sahiptir. Mesane yapısı tamamen bozulan bu çocuklar çok sık idrar yolu enfeksiyonu, idrar kaçırma, idrara sıkışma şikayetleri yaşamaktadır. Tedavisinde gecikildiğinde mesaneden böbreğe idrar kaçağı ve böbrek fonksiyonlarının bozulması gibi ciddi sağlık sorunları yaşanabilir.

Aşırı aktif mesane: Bu çocuklar normalden fazla olarak gün içinde 8 kereden fazla tuvalete gitmektedir. Aşırı aktif mesane sorunu yaşayan çocuklar gündüz idrar kaçırma, çok sık tuvalete gitme, tuvalete koşmak ve yolda idrar kaçırmak gibi şikayetler yaşayabilmektedir.

Mesane kapasitesinin küçük olması:  Çocuğun büyümesiyle doğru orantılı büyümeyen mesanenin küçük kalabildiği durumlar bulunmaktadır. Bu çocuklarda görülen işeme sorunları arasında sıklıklar karşılaşılan bir durumdur. Bu çocuklar okulda, oyun oynarken veya evde 15 dakikada bir tuvalete gitmek zorunda kalmaktadır.

Çocuklarda görüşen gündüz işeme sorunları tek bir rahatsızlıktan meydana gelebildiği gibi miks (karışık) denilen birden fazla rahatsızlıktan da kaynaklanabilir. Genel sağlık durumu çok iyi gibi gözüken çocuklarda işeme sorunlarının arkasında böbrek yetmezliğine kadar varabilen ciddi sağlık sorunlarının olabileceği unutulmamalıdır.

Mesaneden böbreğe idrar kaçağı (böbrek reflüsü): Genellikle ateşli idrar yolu enfeksiyonu sonrası tespit edilen bir durumdur. Ateşli idrar yolu iltihabi geçiren çocukların % 40’ında mesaneden böbreğe idrar kacağı vardır. Mesaneden böbreğe idrar kaçağı çocuklarda böbrek yetmezliğinin en sık nedenidir. Mesaneden böbreğe idrar kacağı sorunu yaşayan her 4 çocuktan 1 tanesinde işeme problemi eşlik etmektedir.

Çocuklarda işeme sorunlarının tanısı nasıl konulmaktadır?

Gündüz işeme şikayeti olan çocuklarda fizik muayene, hastalığın hikayesi ve basit idrar tahliliyle çoğu zaman teşhis konulabilmektedir. Ancak işeme sorunu basit olmayan özellikli hastalarda farklı tetkikler yapılabilmektedir.

Üroflow testi: İşeme sorunu olan çocuk tuvalete oturur gibi oturtulur. Tuvaletini yaptığı yere yerleştirilen huniden mesanenin basıncı, hangi hızla ve ne miktarda idrar çıkışı olduğu belirlenmektedir.  

Böbrek ve idrar yolları ultrasonu: Ultrason yardımıyla böbrek, idrar kanalları ve mesane kontrol edilir.

Voiding sistoüretrografi: Ateşli idrar yolları enfeksiyonu geçiren çocuklarda mesaneden böbreğe idrar kaçağı var mı diye yapılan bir tetkiktir. Görüntülemeyi daha sağlıklı sağlamak amacıyla mesane içerisine kontrast madde verilmektedir. Sonda takılarak yapılan bir işlemdir. Bu nedenle çocuk için sağlıklı ortamlarda ve tecrübeli merkezlerde yapılmalıdır.

Sintigrafi: Böbreklerin fonksiyonunu belirlemek amacıyla yapılan bir tetkiktir. Böbreklerin nasıl çalıştığı, hasar olup olmadığı, ileride böbrek yetmezliğine yol açabilecek risklerin varlığı değerlendirilir.  

Ürodinami: Normal tedaviye yanıt vermeyen işeme sorunu olan çocuklarda mesanenin basıncını, kapasitesini net bir şekilde görmek için gerçekleştirilir. Mesaneye çok ince bir sonda yerleştirilir. Yerleştirilen sonda ile mesaneye düşük miktarda sıvı verilir. 15-20 dakika süren bu işlemde çocukla iletişim halinde kalınarak; idrar hissinin ne zaman olduğu, mesanedeki sıkıştırmanın ne zaman hissettiği gibi sorular sorularak rahatsızlıkla ilgili ciddi bilgiler edinilebilir.  

Alt ıslatmanın tedavisi nedir?

İşeme sorunlarının tedavileri gece alt ıslatma ve gündüz alt ıslatma olarak iki kategoride ele alınmalıdır.

Gece alt ıslatma tedavisi

Üroterapi: İlk olarak tedavide üroterapi denilen işeme eğitimleri uygulanmalıdır. Tuvalet eğitimi hafife alınmamalıdır. Birçok alt ıslatma sorunu bu yöntemlerle tedavi edilebilmektedir.

Güneş-bulut takvimi: bu tedavide çocuğun tedaviye eşlik etmesi sağlanır. Bu takvim içerisinde her güne karşılık güneş ve bulut bulunmaktadır. Çocuktan altını ıslattığında bulutu, kuru kalktığın günlerde güneşi işaretlemesi istenir. Bu şekilde çocuğun motivasyonu yükseltilir. 1 ay içerisinde 2 buluttan fazlası görülürse yani çocuk altını 2 geceden fazla ıslatıyorsa tedavide farklı yollar denenmelidir.

İlaç tedavisi: Gece idrar kaçırma sorunlarında ilaç tedavisinin başarısı %80’lere varmaktadır. Tedavisinin 3-6 ay devam etmesi gerekir. Soruna göre farklı ilaçlar kullanılabilir.

• Gece idrar üretimimin fazla olmasını engelleyen ilaçlar
• Gece mesanenin aşırı aktif çalışmasını engelleyen ilaçlar
• Gece uyanma bozukluğu problemini engelleyen ilaçlar

Alarm tedavisi: Bu tedaviyi bir çalar saat gibi düşünmek gerekir. Ucunda bir kablo ve yapıştırılacak bant gibi bir elektrot bulunmaktadır. Elektrot çocuğun iç çamaşırına yapıştırılır. Bir damla kaçtığında bile alarm çalmaya başlar. Çocuk uyandığı zaman doğal ve bilinçsiz olarak mesane sfinkter denilen kası kasılır ve idrar kaçırması engellenir. Bu tedavi yöntemi daha çok uyku bozukluğu yaşayan çocuklarda uygulanmaktadır. Alarm tedavisinin etkinliği %70-80 e yakındır. Alarm tedavisinde ailelerin dikkat etmesi gereken konular bulunmaktadır.

• Alarm tedavisinin ilk 2-3 haftasında belirgin bir etki görülmeyebilir. Tedaviyi bırakmadan 3 aya kadar devam ettirmek önemlidir.
• Aile ve çocuk alarm tedavisine uyumsuz olabilir.
• Çocuk alarmdan korkabilir.

Bir uzmana danışmadan alarm tedavisini kullanmak olumsuz sonuçlar yaratabilmektedir. Uyku sorununun beraberinde fark edilmeyen başka bir rahatsızlık atlanabilir ve bu ilerde çok daha ciddi sağlık sıkıntısı olarak karşımıza çıkabilir.

Birden fazla sorunu yaşayan çocuklarda kombinasyon tedaviler uygulanmaktadır. Tedaviye geç başvuran çocuklarda tedaviye direnç daha fazla görülür.

Cerrahi tedavi: Gece alt ıslatma sorununun tek başına yaşandığı durumlarda cerrahi tedavi tavsiye edilmemektedir. Ancak gece alt ıslatma sorununun beraberinde gündüz işeme sorunları olan veya gece yatak ıslatma sorunu hiçbir şekilde tedavi edilemeyen çocuklarda mesane kapasitesi kısıtlıysa endoskopik tedavi olarak adlandırılan botoks tedavisi uygulanabilir.

Mesane sıkıntısı olmayan durumlarda cerrahi tedaviden bahsetmek yanlış olur.

Akupunktur: İşeme sorunlarında akupunktur tedavisi deneysel tedaviler başlığı altında değerlendirilebilir. Kanıta dayalı bilimsel bir etkinlik hala ortaya konulamadığı için hastalara önerilmemektedir.

Gündüz alt ıslatma tedavisi

Üroterapi: Gece alt ıslatma tedavisinde olduğu gibi öncelikle üroterapi yani işeme eğitimi verilmelidir.

Pelvik taban eğitimi: Çocuğun idrar tutma kaslarını kasma gevşetmesiyle ilgili eğitim verilir.  

Biofeedback: Görsel bilgisayar tabanlı bir eğitimdir. Çocuklar bir koltuğa oturtularak poposunun etrafına iki adet bant (elektrot) yapıştırılır. Bilgisayar programına göre; ekrandaki tilki kuşu yakalama çalışırken çocuktan alt kısmını kasarak kuşu uçurması istenir. Çocuğun alt kısmını kasmasıyla kuş uçar, kaslarını gevşetmesiyle kuş yere iner. Bu şekilde çocuğun pelvik kaslarının çalışması ve kuvvetlenmesi hedeflenir. Gündüz alt ıslatma sorunu olan hemen hemen bütün çocuklarda uygulanabilecek basit bir tedavi yöntemidir.

İlaç tedavisi: Çocuğun işeme probleminin alt tipine göre ilaçlar kullanılmaktadır.

Girişimsel ve cerrahi tedaviler: İşeme probleminin alt tipine göre botoks tedavisi uygulanabilir.  Botoks tedavisi: İdrar yolundan kameralı ışıklı bir aletle mesaneye girilir. Genel anestezi altında mesanede 20 farklı noktaya aşılama yapılır. 15-20 dakika süren uygulamanın ardından çocuk aynı gün taburcu edilir. Mesaneye enjekte edilen botoks; mesanenin kapasitesini artırırken idrar basıncını azaltmaktadır.

Mesane büyütme ameliyatı: Mesanesi çok küçük çocuklarda mesaneyi büyütme ameliyatları gerçekleştirilir. Botoks tedavisinin yanıt vermediği durumlarda, böbrekleri veya hayatı riske atan hastalık varsa mesane büyütme ameliyatları gündeme gelmektedir. Bağırsaktan alınan parça ile mesaneye yama yapılarak mesane büyütme ameliyatı gerçekleştirilir.

Mesane boynunu uzatma ameliyatı: İdrar boşaltmayla ilgili sorunu olan çocuklarda mesane boynunda uzatma ameliyatları yapılabilmektedir.

Çocuklarda robotik cerrahi: Açık cerrahi yöntemlere alternatif olarak çocuklarda bu ameliyatlar robotik olarak uygulanabilir. Her hangi bir kas kesisi yapılmadan milimetrik deliklerden karın boşluğuna girilerek gerçekleştirilen robotik cerrahi çocuklarda önemli avantajlar sağlamaktadır.

Açık ameliyatı göre;

• Ağrının daha az olması
• Çocuğun hastanede daha az kalması,
• İyileşmenin çabuk olması,
• Yara izinin olmaması ya da çok az olması çocuklarda robotik cerrahinin avantajları arasındadır.

Çocuklarda idrar kaçırma konusunda en sık sorulan sorular 

Çocuklara tuvalet eğitimi ne zaman verilmelidir?

Her çocuğun tuvalet eğitimi çocuğun özelliklerine bağlıdır. Tuvalet eğitimi konusunda belirli bir yaş belirlemek yanlıştır. Çocuklar anne babaya büyüdükçe tuvalet konusunda sinyaller verirler. Tuvaleti geldiğinde eliyle gösterebilir, söylemeye çalışır veya oturarak bu sinyalleri verebilir. Aileler bu sinyalleri aldığında çocuklarda tuvalet eğitimi verilmeye başlanabilir. Kız çocuklarda idrar tutmayı sağlayan kasların gelişimi erkeklere göre daha çabuk geliştiği için daha erken başlanabilmektedir. Genel olarak bir zaman aralığı vermek gerekirse çocuklarda tuvalet eğitimi 2-3,5 yaş aralığında başlanabilir. Bazı aileler çocuklarda tuvalet eğitimine daha erken dönemde başlamak isteyebilmektedir. Ancak tuvalet eğitimine erken dönemde başlamak ilerde işeme sorunlarına yol açabilmektedir.

Çocuklarda tuvalet eğitimi nasıl verilmelidir?

Öncelikle ‘üroterapi’ yani davranış eğitiminde dikkat edilmesi gereken konular gündemde olmalıdır. Bunun yanı sıra;

• Lazımlık kullanılması faydalı olabilir. Çocuk klozete oturmakta veya alaturka tuvalette zorlanabilir.
• Çocuğun tuvaletini yaparken keyifli vakit geçirmesi sağlanmalıdır. Bunun yaşamın bir parçası olduğunu bilmesi gerekmelidir. Bunun için müzikli lazımlıklar kullanılabilir. Resimli kitap veya çocuğun sevdiği materyallerle tuvaletini tamamlamadan kalkması engellenmelidir.
• Çocuk tuvaletini yaparken kalabalık bir ortamda bulunmamalıdır. Tuvalet eğitimini anne veya babadan sadece birinin üstlenmesi daha sağlıklıdır.
• Küçük teşvik edici cümleler kullanılabilir ancak abartıya gitmemeye özen gösterilmelidir.
• Tuvalet eğitimine başlayan çocuk bu süreçte ara sıra idrar kaçırabilir. Bıçakla kesilir gibi tuvalet eğitiminin tamamlanmayacağı bilinerek çocuğa karşı sabırlı davranılmalıdır.
• Tuvaleti gelse de gelmese de çocuk 2 saatte bir tekrar lazımlığa oturtulmalıdır.

Çocuklarda alt ıslatma hangi hastalıkların habercisi olabilir?

Çocuklarda işeme sorunları ve idrar kaçırma çok masum hastalıkların habercisi olabileceği gibi böbrek yetmezliğine varabilen ciddi rahatsızlıkların işareti de olabilir.

İşeme sorunu yaşayan çocuklar beslenmede nelere dikkat etmelidir?

• Çay, kahve, kolalı, gazlı içeceklerden uzak durulmalıdır. Özellikle çocuklar buzlu çayı meyve suyu gibi tüketmektedir. Buzlu çayın tüketimi de idrar kaçırmalara neden olabilir.
• Çocukların gıdaları tuzlu tüketmemesi sağlanmalıdır. Tuz tüketiminin fazla olması böbreklere zarar verirken, tuzlu tüketilmesi sıvı alımını da artırabilmektedir.
• Acılı ve baharatlı gıdalar sindirim sistemi ile birlikte mesaneyi de kasabileceği için alt ıslatma sorunlarına zemin hazırlayabilir.
• Dengeli beslenmeye özen gösterilmesi, kabızlığı önlemek için lifli gıdalara önem verilmelidir. Bir öğün et, balık tüketilmişse diğer öğün sebze meyve ağırlıklı beslenmeye dikkat edilmelidir.
• Hazır gıdalardan uzak durulmalıdır. Hazır gıdaların tuzlu ve yağlı olması sindirim sistemini yorar ve boşaltım sisteminde problemler oluşturabilir.

İşeme sorunu yaşayan çocuklar kaç yaşında doktora götürülmelidir?

Çocuklarda yaşanan idrar kaçırma sorunlarının tedavisi ailede başlar. Ailenin öğretmen ve çocuk üroloji uzmanıyla beraber hareket etmesi tedavide olumlu sonuçlar doğurmaktadır. Ailelerin üroterapi eğitimi veya davranış eğitimi denilen konulara dikkat etmesi aslında tedavinin ilk basamağıdır. İşeme sorunlarında doktora başvurmak için 5 yaşına kadar beklenebilir ancak yine de ailelerin evde dikkat etmesi gereken konular bulunmaktadır.

İdrar kaçıran çocuğa ceza vermek ne tür olumsuzluklara neden olur?

İdrar kaçıran çocuklar hiçbir zaman cezalandırılmamalıdır. Alt ıslatma durumunda çocukların cezalandırılması veya kötü davranılması sorunun daha da büyümesine yol açar. Çocuğun altını ıslatmasıyla ilgili şaka yapılmamalı veya dalga geçilmemelidir. Gece idrar kaçıran çocuklara “gece yağmur yağmış hadi çamaşırı çarşafı beraber değiştirelim” tarzında çocuğun da aktif rol oynamasını sağlayacak bir yaklaşım daha doğrudur.

Gece alt ıslatma önlenebilir mi?

Ebeveynler bu konuda bazı noktalara dikkat etmelidir. Çocuklar gece yatmadan önce mutlaka tuvaleti yaptırılmalıdır. Yatmadan önce son 1 saat yeme ve içme kesilmelidir. Belli bir yaşa kadar çocukların altına bez bağlanabilir veya muşamba konulabilir. Ancak 5 yaşın üstünde bir çocuğa gece veya gündüz hala bez bağlanması sorunu çözmek yerine sorunun tedavisini geciktirir. Çocukta da psikolojik sorunlara yol açabilir. 5 yaşına kadar ara ara bez bağlanıp alt ıslatma bezleri kullanılabilir ancak sorun hala devam ediyorsa tedavi geciktirilmemelidir.

İşeme sorunu yaşayan çocukları beslenmesi nasıl olmalıdır?

Çay, kahve, kola, gazoz, asitli içecekler mesaneyi kastığı için çocuklara içirilmemelidir. Bunun yerine meyve suyu, süt, ayran, limonata ve tabi ki su tercih edilebilir. Çok hareketsiz çocuklar hem gündüz hem gece işeme sorunu yaşayabilmektedir. Hareketsizlik çocuklarda obeziteye de neden olabileceği için fiziksel aktiviteler özendirilmelidir.

Çocukların tuvaletini tuttuğu nasıl anlaşılabilir?

Anne babaların dikkat etmesi gerekenlerin başında “tutma manevraları” denilen çocukların tuvaletleri geldiği zaman yaptığı hareketlere dikkat etmeleri gerekir. Çocuklarda sadece idrar kaçırma değil aniden idrara sıkışma, sık idrara gitme, idrar yaparken çocuğun yanma hissetmesi veya işemeyi ertelemesi gibi sorunları da gözlemlemesi gerekir. İdrara aniden sıkışan çocuklarda, idrar kaçırmayı engellemek veya ertelemek amaçlı gayri ihtiyari yapılan ve dışarıdan gözlemlenebilen hareketler ebeveynler tarafından gözlemlenmelidir. Kız çocuklarında idrar tutma manevraları olarak genellikle bacaklarını çapraz yapma, çömelip topuğuyla makatına bastırma, sallanma gibi hareketler gözlemlenir. Erkek çocuklarda kızların idrar tutma manevralarına ek olarak penis ucunu eliyle sıkıştırma hareketi izlenebilir.

Memorial Tıbbi Yayın Kurulu tarafından hazırlanmıştır.